الگوریتم‌هایی که بر ذهن ایرانی حکمرانی می‌کنند |‌ در برنامه فولوفوکوس SNNTV: ذهن ملت‌ها با هوش مصنوعی و داده‌کاوی قابل تسخیر است

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو، در روزهایی که فضای مجازی به اصلی‌ترین میدان نبرد فرهنگی و فکری تبدیل شده، برنامه «فولوفوکوس» از  SNNTV در خبرگزاری دانشجو در تازه‌ترین قسمت خود با حضور  مهدی رضا برنا، کارشناس حوزه حکمرانی فضای مجازی، به واکاوی پدیده‌ای پرداخت که شاید بتوان آن را خطرناک‌تر از هر جنگ رسانه‌ای دانست: «الگوریتم‌ها».

به گفته‌ی برنا، امروز دیگر دولت‌ها با ارتش و تانک کشورها را فتح نمی‌کنند، بلکه با هوش مصنوعی و داده‌کاوی، ذهن ملت‌ها را تسخیر می‌کنند. او در این گفت‌وگوی صریح و بی‌پرده از حقیقتی سخن گفت که بسیاری از مسئولان ترجیح می‌دهند نبینند: حکمرانی بر افکار عمومی دیگر در دستان ما نیست، بلکه در دست شرکت‌هایی است که برای ما تصمیم می‌گیرند چه ببینیم و چه احساس کنیم.

فولوفوکوس این هفته روایتگر واقعیتی بود که سال‌ها در پشت صفحه‌های روشن گوشی‌ها پنهان مانده است. در حالی که سیاست‌گذاران داخلی هنوز درگیر بحث‌های تکراری درباره فیلترینگ و رفع فیلترند، جوان ایرانی هر روز در معرض فرمان‌های پنهانی قرار می‌گیرد که از هزاران کیلومتر آن‌سوتر صادر می‌شود.

برنا در این برنامه تأکید کرد: «امروز آمریکا و اسرائیل روزی سه ساعت مستقیماً با ذهن جوان ایرانی حرف می‌زنند. آن‌ها با هوش مصنوعی و الگوریتم، سبک تفکر، احساس و حتی عصبانیت او را طراحی می‌کنند، در حالی که ما هنوز درگیر مرزهای فیزیکی هستیم.»

الگوریتم؛ دولت نامرئی جهان مدرن

برنا در آغاز برنامه توضیح داد که مفهوم «الگوریتم» دیگر صرفاً یک ابزار نرم‌افزاری نیست، بلکه نوعی ساختار قدرت است. او گفت: «دیگر عصر رسانه‌های جمعی تمام شده است؛ حالا هر کاربر خودش یک رسانه است و الگوریتم‌ها برای هر فرد یک جهان اختصاصی می‌سازند.»

به باور او، این همان نقطه‌ای است که آزادی انتخاب معنای خود را از دست داده است: «وقتی پلتفرم‌ها دقیق‌تر از خودمان ما را می‌شناسند، انتخاب واقعی دیگر وجود ندارد. در ظاهر ما تصمیم می‌گیریم چه ببینیم، اما در عمل این الگوریتم‌ها هستند که انتخاب می‌کنند ما چه تصمیمی بگیریم.»

برنا با اشاره به سازوکار این سیستم گفت: هر کلیک، هر لایک، هر توقف چندثانیه‌ای روی یک پست، خوراکی است برای تغذیه‌ی هوش مصنوعی. داده‌ها در مقیاسی عظیم جمع‌آوری و تحلیل می‌شوند و نتیجه‌ی آن، پروفایلی روان‌شناختی است که می‌داند شما چه چیزی را بیشتر دوست دارید، از چه چیزی بیشتر می‌ترسید و با چه چیزی سریع‌تر تحریک می‌شوید.

او هشدار داد: «وقتی دشمن بداند چه چیزی خشم و امید مردم را فعال می‌کند، دیگر نیازی به گلوله ندارد.»

از تجارت تا سلطه؛ هدف واقعی الگوریتم‌ها

در ظاهر، شرکت‌های فناوری مدعی‌اند که الگوریتم‌ها فقط برای بهبود تجربه کاربری و افزایش سود تبلیغاتی طراحی شده‌اند. اما برنا در برنامه SNNTV این روایت را ساده‌لوحانه دانست.

او گفت: «الگوریتم‌ها تصادفی نیستند. هیچ محتوایی بی‌دلیل در صفحه کاربر ظاهر نمی‌شود. این سیستم برای تسلط طراحی شده، نه صرفاً تجارت.»

به گفته‌ی او، داده‌هایی که کاربران ایرانی روزانه تولید می‌کنند، در سرورهای شرکت‌هایی ذخیره می‌شود که بعضاً در پروژه‌های نظامی و امنیتی آمریکا سهام دارند. این داده‌ها نه‌تنها برای تبلیغات، بلکه برای تحلیل رفتار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک ملت به کار می‌روند.

برنا اضافه کرد: «امروز دشمن لازم نیست حمله سایبری کند تا بفهمد مردم چه احساسی دارند؛ کافی است اینستاگرام را باز کند.»

او تأکید کرد که در دوران جدید، جنگ‌ها نرم‌تر، دقیق‌تر و بی‌صدا‌تر شده‌اند: «دیگر جنگ بر سر خاک نیست، جنگ بر سر ذهن است.»

دوگانگی آزادی؛ وقتی غزه دیده نمی‌شود

در بخش دیگری از گفت‌وگو، برنا به تناقض بزرگ شبکه‌های اجتماعی غربی اشاره کرد؛ جایی که شعار آزادی بیان با واقعیت تبعیض‌آمیز سانسور در تضاد کامل قرار می‌گیرد.

او گفت: «وقتی از کلیدواژه‌هایی مثل “غزه” یا “سردار سلیمانی” استفاده می‌کنی، پستت یا حذف می‌شود یا پنهان. اما اگر محتوایی مبتذل یا ضدخانواده منتشر کنی، همان الگوریتم با ذوق و شوق آن را به میلیون‌ها نفر پیشنهاد می‌دهد.»

به گفته‌ی برنا، این همان سانسور مدرن است؛ سانسوری که بدون هشدار و اعلان رخ می‌دهد. محتوا پاک نمی‌شود، فقط از چشم‌ها پنهان می‌ماند.

او تأکید کرد: «آزادی بیان تا جایی آزاد است که با ارزش‌های آمریکایی و اسرائیلی در تضاد نباشد. وقتی جنگ در غزه شدت می‌گیرد، ناگهان همه‌ی جریان‌های حمایتی از مردم فلسطین در شبکه‌ها محو می‌شوند. این تصادف نیست، طراحی است.»

برنا هشدار داد که حتی سکوت رسانه‌ای هم، نوعی پیام سیاسی است؛ و الگوریتم‌ها طوری برنامه‌ریزی شده‌اند که سکوت را در موقعیت‌هایی خاص فعال کنند.

تیک‌تاک و کابوس آمریکایی‌ها

در ادامه، دکتر برنا با اشاره به نمونه‌ای از درگیری آمریکا با چین گفت: «در کنگره آمریکا رسماً اعلام شد که تیک‌تاک کنترل می‌کند آمریکایی‌ها چه ببینند و چه نبینند. این یعنی خود آمریکا فهمیده که الگوریتم‌ها می‌توانند ذهن یک ملت را از راه دور مهندسی کنند.»

او افزود: «حالا همان آمریکا و اسرائیل سه ساعت در روز با ذهن جوان ایرانی ارتباط دارند. از طریق همان پلتفرم‌هایی که سرورهایش در خاک دشمن است و محتوایش بر اساس ارزش‌های آن‌ها پالایش می‌شود.»

به باور او، خطر امروز از جنس توپ و تفنگ نیست، بلکه از جنس تصویر، موسیقی و محتوای سرگرمی است. «این‌ها همان سلاح‌های نرم قرن بیست‌ویکم‌اند؛ دقیق، جذاب و بی‌صدا.»

نتانیاهو و اعتراف به سلاح شبکه‌های اجتماعی

برنا در بخشی از گفت‌وگو به سخن معروف نتانیاهو اشاره کرد: «او گفت هر دوره‌ای سلاح خودش را دارد، و سلاح امروز، شبکه‌های اجتماعی است. این یعنی خود معماران قدرت جهانی اعتراف کرده‌اند که میدان جنگ از خاک به ذهن منتقل شده است.»

برنا در توضیح این موضوع گفت: «اگر ما ندانیم حاکمیت دیجیتال چیست، در عمل بخشی از جامعه‌مان را از دست داده‌ایم. چون ذهنی که هر روز توسط الگوریتم‌های خارجی شکل می‌گیرد، دیگر با نظام ارزشی و هویتی خودمان هماهنگ نیست.»

او افزود: «در دنیای امروز، کنترل افکار عمومی با کنترل اطلاعات یکی است. و اگر کشوری نتواند قواعد بازی را در زمین دیجیتال تعریف کند، محکوم به انفعال و تقلید خواهد بود.»

زندگی در خانه‌ی دیگران

یکی از بخش‌های تند و پرچالش برنامه جایی بود که برنا گفت: «ما عملاً در خانه‌ی دیگران زندگی می‌کنیم. پلتفرم‌های خبری، اقتصادی، سرگرمی و حتی مذهبی‌مان، همه در سرزمینی دیجیتال است که مالک آن ما نیستیم.»

او با لحنی انتقادی ادامه داد:‌ «امروز ما در اینستاگرام حرف می‌زنیم، می‌خندیم، خشمگین می‌شویم و حتی امیدوار می‌شویم. یعنی احساس جمعی‌مان در فضایی شکل می‌گیرد که کنترلی بر آن نداریم. وقتی نخ تسبیح جامعه در دستان بیگانه است، دیگر فیلتر یا رفع فیلتر مسئله اصلی نیست.»

فیلترینگ؛ قرص مُسکن یک زخم عمیق

در ادامه گفت‌وگو، دکتر برنا درباره سیاست فیلترینگ گفت: «فیلترینگ شبیه زندان یا قرص مُسکن است؛ ناخوشایند اما گاهی ضروری. اما درمانگر نیست. اگر بی‌اثر بود، این‌همه مسئول دنبال رفع آن نبودند.»

او با استناد به داده‌های ترافیکی گفت: «سهم پلتفرم‌های خارجی بعد از فیلترینگ از ۸۰ درصد به حدود ۵۰ درصد کاهش یافته، اما این یعنی فقط نصف درد را آرام کرده‌ایم، نه درمان. کاربر همچنان وابسته است، فقط مسیرش سخت‌تر شده.»

برنا هشدار داد که اگر حاکمیت دیجیتال جدی گرفته نشود، ایران به‌جای «مالک» فضای مجازی، به «مستأجر» آن تبدیل می‌شود.

نوجوان در برابر هوش مصنوعی تنهاست

او در بخش دیگری از سخنانش گفت: «هیچ خانواده‌ای در دنیا نمی‌تواند به‌تنهایی فرزندش را از اثر الگوریتم‌ها مصون بدارد.»

برنا با اشاره به قوانین برخی کشورها افزود: «در اسکاندیناوی استفاده از شبکه اجتماعی برای زیر ۱۵ سال ممنوع است، در استرالیا برای زیر ۱۷ سال. چون تحقیقات خودشان نشان داده افسردگی، اضطراب و میل به خودکشی در میان نوجوانانی که بیشتر در معرض الگوریتم‌ها هستند، چند برابر شده.»

او ادامه داد: «وقتی حتی جوامع غربی که خودشان خالق این فناوری‌اند، از تأثیرات آن می‌ترسند، ما چطور هنوز از مرحله شناخت خطر هم عبور نکرده‌ایم؟»

و ما هنوز درگیر فیلتر و رفع فیلتر‌ایم...

در پایان برنامه، مجری با لحنی انتقادی گفت: «ما همه این واقعیت‌ها را می‌دانیم، از جنگ نرم گرفته تا حکمرانی دیجیتال. اما تنها واکنش‌مان هنوز همان فشردن دکمه فیلتر است.»

برنا در پاسخ گفت: «مسئله این نیست که مردم در فضای مجازی‌اند، مسئله این است که ما هنوز نمی‌دانیم چه کسی بر ذهن مردم حکمرانی می‌کند. وقتی حاکمیت ذهن از دست برود، دیگر هیچ قانونی نمی‌تواند جامعه را حفظ کند.»

حکمرانی فضای مجازی در ایران؛ سیاست‌زدگی و فقدان برنامه

دکتر برنا با تأکید بر ضعف شدید حکمرانی فضای مجازی در ایران می‌گوید: «تصمیم‌گیری‌ها غالباً با نگاه سیاسی انجام می‌شود و هدف، منافع حزبی یا افزایش محبوبیت در انتخابات است نه مدیریت واقعی فضای مجازی.» او هشدار می‌دهد که این سیاست‌زدگی باعث شده کشور در حوزه دیجیتال منفعل و واداده باشد و هیچ برنامه مدونی برای کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت وجود نداشته باشد. برنا می‌گوید این وضعیت تهدیدی جدی برای زندگی دیجیتال مردم، به‌ویژه نوجوانان و جوانان است و فاصله ایران با استانداردهای جهانی حکمرانی فضای مجازی را آشکار می‌کند.

او با صراحت می‌گوید که سیاست‌زدگی ما باعث شده تصمیمات کلان فضای مجازی، نه عقلانی و نه علمی، بلکه تابع مناسبات سیاسی باشد و این خطر بزرگی برای امنیت و فرهنگ دیجیتال کشور است.

الگوریتم‌ها و تهدیدات شبکه‌های اجتماعی خارجی

برنا می‌گوید: «الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی خارجی قدرت فوق‌العاده‌ای دارند تا رفتار کاربران را هدایت و حتی شست‌وشوی مغزی کنند.» او مثال‌های واقعی از جاسوسی دیجیتال و شناسایی کاربران مستعد را مطرح می‌کند و می‌گوید الگوریتم‌ها می‌توانند علایق، رفتارها و نقاط ضعف افراد را به‌صورت دقیق تشخیص دهند. به باور او، این ابزارها به کشورهای خارجی امکان می‌دهند کاربران را به مسیرهای خاص هدایت کنند و رفتار آنها را تغییر دهند. او هشدار می‌دهد که حتی فیلترینگ هم نمی‌تواند اثر واقعی داشته باشد و مردم همچنان با فیلترشکن‌ها دسترسی پیدا می‌کنند. برنا می‌گوید: «ما در برابر این ابزارها آماده نیستیم و باید فوراً راهکارهای حکمرانی و الگوریتمی توسعه دهیم.»

فیلترینگ؛ ابزار ناکامل و اثر محدود

برنا درباره فیلترینگ می‌گوید: «فیلترینگ مشابه زندان است؛ هرچند گاهی ناگزیر است، ولی بهترین ابزار نیست.» او با اشاره به آمار وزارت ارتباطات می‌گوید فیلترینگ بر میزان استفاده از شبکه‌ها تأثیر چندانی نداشته و فقط الگوی مصرف کاربران تغییر کرده است. به گفته او، مردم با استفاده از فیلترشکن‌ها همچنان به شبکه‌های اجتماعی خارجی دسترسی دارند و محدودیت‌ها اثر واقعی ایجاد نمی‌کند. او تأکید می‌کند: «فیلترینگ ابزار سیاست‌گذار است ولی جایگزین حکمرانی هوشمند و مدیریت الگوریتمی نیست و بدون برنامه مدون، شکست‌خورده است.»

الگوریتم داخلی؛ ضرورت توسعه پیام‌رسان‌های ایرانی

برنا تأکید می‌کند: «تا زمانی که شبکه اجتماعی داخلی با الگوریتم بومی نداشته باشیم، نمی‌توانیم محتوا و داده‌ها را کنترل کنیم.» او می‌گوید پیام‌رسان‌های ایرانی مانند ایتا هنوز از نظر الگوریتمی توان رقابت با شبکه‌های خارجی را ندارند و صرفاً تبلیغات یا محتوا محدود ارائه می‌دهند. برنا هشدار می‌دهد: «بدون الگوریتم داخلی، هدایت و حفاظت از کاربران غیرممکن است و همه اطلاعات و رفتارها در دست شرکت‌های خارجی باقی می‌ماند.» او این موضوع را یک اولویت فوری حکمرانی فضای مجازی می‌داند و آن را چالشی بزرگ برای دهه آینده کشور معرفی می‌کند."

نقش خانواده و تربیت رسانه‌ای کودکان

برنا مصرف رسانه را با رژیم غذایی مقایسه می‌کند و می‌گوید: «والدین باید به فرزندان آموزش دهند چگونه از ابزارهای دیجیتال استفاده کنند و مثل آموزش رانندگی مرحله‌ای عمل کنند؛ آموزش نظری، عملی و پایش مستمر.» او تأکید می‌کند بدون این رویکرد، آسیب‌های فضای مجازی به کودکان و نوجوانان افزایش می‌یابد. برنا هشدار می‌دهد که خانواده‌ها باید خود مراقبتی داشته باشند و از ورود بچه‌ها به محتوای آسیب‌زا جلوگیری کنند. او می‌گوید: «اگر والدین آموزش و پایش نداشته باشند، آسیب‌ها جبران‌ناپذیر خواهد بود.»

خودمراقبتی اینفلوئنسرها و بلاگرها

برنا معتقد است: «حتی در نبود قوانین رگولاتوری، اینفلوئنسرها و بلاگرها باید خودمراقبتی داشته باشند.» او توضیح می‌دهد که انگیزه دیده شدن، کاربران و بلاگرها را به سمت تولید محتواهای جذاب اما هنجارشکن سوق می‌دهد. او هشدار می‌دهد: «بدون خودمراقبتی، این رفتارها سبک زندگی افراد و خانواده‌ها را تحت تأثیر منفی قرار می‌دهد و الگوریتم‌ها این محتواها را تشدید می‌کنند.» برنا می‌گوید بلاگرها باید آگاهانه تولید محتوا کنند تا آسیب‌های فرهنگی و اخلاقی کاهش یابد.

فضای مجازی و سبک زندگی اروتیک

برنا با صراحت می‌گوید: «فضای مجازی ما وارد حوزه‌های شخصی و رختخوابی شده و تهدید فرهنگی جدی ایجاد کرده است.» او مثال می‌آورد که ورزشکاران با حمایت برندها و تیم‌ها کلیپ‌های شخصی و اروتیک تولید می‌کنند و این فرمالیته‌ها روی زندگی واقعی و اخلاق عمومی تأثیر می‌گذارند. به گفته برنا، اگر این روند مدیریت نشود، نهادهای فرهنگی و مذهبی نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرند. او هشدار می‌دهد: «این محتواها بدون کنترل، فرهنگ و سبک زندگی نسل جوان را به‌طور جدی تهدید می‌کنند.»

اقتصاد و جذابیت محتوا در شبکه‌های اجتماعی

برنا به بعد اقتصادی تولید محتوا اشاره می‌کند و می‌گوید: «جذابیت، ارزش افزوده و درآمدزایی بلاگرها باعث شده افراد بدون نظارت قانونی محتوا تولید کنند.» او می‌گوید این روند فشار بر خانواده‌ها و کاربران را افزایش داده و مصرف محتوای خارجی را بالا می‌برد. برنا تأکید می‌کند: «بدون الگوریتم داخلی و برنامه مدون، این روند غیرقابل کنترل است و تنها آموزش و خودمراقبتی می‌تواند اثرگذار باشد.» او هشدار می‌دهد که اقتصاد محتوا، تهدید فرهنگی و اخلاقی را تشدید می‌کند.

آینده حکمرانی فضای مجازی و الگوریتم‌ها

برنا در جمع‌بندی می‌گوید: «آینده فضای مجازی کشور به تصمیمات امروز بستگی دارد. تا وقتی شبکه‌های خارجی و الگوریتم‌ها در اختیار شرکت‌های خارجی است، کنترل واقعی محتوا و داده‌ها ممکن نیست.» او تأکید می‌کند که توسعه سرویس‌های ایرانی با الگوریتم بومی و فرهنگ‌سازی، تنها راه برای حکمرانی مؤثر و امن است. برنا اضافه می‌کند: «مدیریت، برنامه‌ریزی و آموزش جامعه و خانواده‌ها، پایه‌ای‌ترین شرط موفقیت در دهه آینده است و بدون آن آسیب‌ها افزایش می‌یابد.»