بحران خاموش در جراحی ایران: نیمی از جراحان فک و صورت در تهران متمرکز شده‌اند!

بحران خاموش در جراحی ایران: نیمی از جراحان فک و صورت در تهران متمرکز شده‌اند!

جراحی دهان، فک و صورت (OMS) یک تخصص حیاتی در نظام سلامت ایران است که فراتر از دندانپزشکی، به مدیریت آسیب‌ها و ناهنجاری‌های پیچیده سر و گردن می‌پردازد و کشور در این حوزه رتبه اول علمی در غرب آسیا را داراست. (۱) این جایگاه علمی، دسترسی به متخصصان را در همه شهرها تضمین نمی‌کند و یافتن جراحان در مناطق مختلف همچنان چالش‌برانگیز است. برای مثال، پیدا کردن پزشکان متخصص در کرج نیازمند جستجوی دقیق‌تری است. در حال حاضر، تمامی اعمال پیشرفته جراحی صورت، به جز جراحی پیوند صورت که مقدمات آن در دست پیگیری است، در داخل کشور انجام می‌شود (۳) و این تخصص با وجود ۵ رشته فلوشیپ تخصصی مانند آنکولوژی دهان، عمق علمی قابل توجهی یافته است. (۴)

تحلیل وضعیت کمی جراحان دهان، فک و صورت (OMS) در ایران، تصویری متناقض از پیشرفت کمی و بحران توزیع کیفی را به نمایش می‌گذارد. «کل مورد» صرفاً به یک عدد واحد خلاصه نمی‌شود؛ از یک سو، ایران با داشتن بین ۳۵۰ تا ۴۰۰ متخصص فعال (بر اساس تخمین‌های مقامات و منابع ۱، ۴، ۷) و ۳۱۳ عضو رسمی انجمن علمی (آمار ۱۴۰۴، منبع ۵)، جایگاه نخست علمی در منطقه غرب آسیا را داراست (منبع ۱) و شاهد یک جهش رشدی ۱۰۰ درصدی نسبت به حدود ۲۰۰ متخصص در کمتر از یک دهه پیش بوده است (منبع ۳).

این توسعه کمی از طریق ۱۱ مرکز آموزشی و افزایش اخیر ظرفیت پذیرش دستیاری به ۶۶ نفر (منبع ۹) به شدت در حال شتاب‌گیری است. اما در سوی دیگر، این آمار ملی، یک بحران شدید توزیع جغرافیایی را پنهان می‌کند؛ به طوری که ۱۹۰ نفر (حدود ۴۷.۵٪) از کل متخصصان کشور به تنهایی در تهران متمرکز شده‌اند (منبع ۱۱)، و این عدم توازن، دسترسی عادلانه به خدمات تخصصی حیاتی را در سایر استان‌ها و شهرستان‌ها (مانند بابل با تنها ۶ متخصص، منبع ۱۲) به یک چالش اساسی تبدیل کرده است.

 

جراحی دهان، فک و صورت (OMS) چیست؟

تخصص جراحی دهان، فک و صورت، که اغلب با عنوان اختصاری OMS شناخته می‌شود، یکی از ارکان کلیدی در ارائه خدمات تخصصی سلامت در کشور به شمار می‌رود. این رشته به دلیل ماهیت پیچیده و بینابینی خود، جایگاهی منحصر به فرد دارد. برخلاف تصور عمومی که ممکن است آن را صرفاً با خدمات دندانپزشکی پیشرفته یکسان بداند، حوزه فعالیت جراحان فک و صورت بسیار گسترده‌تر است و مسئولیت مدیریت طیف وسیعی از بیماری‌ها، آسیب‌های ناشی از حوادث و ناهنجاری‌های رشدی در کل ناحیه سر و گردن را شامل می‌شود. این مداخلات تأثیر مستقیم بر عملکردهای حیاتی مانند تنفس، جویدن، بلع و گفتار و همچنین ابعاد زیبایی و هویت اجتماعی افراد دارد. (۱)

تفاوت جراح فک و صورت با دندانپزشک عمومی و جراح پلاستیک

تمایز این رشته با سایر تخصص‌ها حیاتی است. دندانپزشک عمومی بر سلامت و ترمیم دندان‌ها متمرکز است. جراح پلاستیک عمدتاً با بافت نرم و جنبه‌های زیبایی‌شناختی سروکار دارد. اما جراح فک و صورت، متخصصی است که پس از دوره دندانپزشکی عمومی، دوره‌های طولانی تخصصی جراحی را گذرانده و بر ساختارهای استخوانی صورت، مفصل گیجگاهی-فکی، و بافت‌های نرم مرتبط با این استخوان‌ها تسلط کامل دارد. آن‌ها در واقع پلی میان دنیای دندانپزشکی و جراحی‌های بزرگ پزشکی محسوب می‌شوند.

جایگاه برتر ایران در جراحی فک و صورت منطقه

سابقه رشته جراحی فک و صورت در ایران به بیش از پنج دهه می‌رسد، اما رشد چشمگیر آن در دو دهه گذشته، ایران را به قطب علمی این رشته در منطقه تبدیل کرده است. بر اساس گزارش‌های رسمی، ایران از نظر آموزش، پژوهش، انتشارات علمی، درمان و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، رتبه اول جراحی فک و صورت در منطقه غرب آسیا را کسب کرده است. (۱)

این برتری علمی یک مزیت مهم برای نظام سلامت ایران است و نشان می‌دهد که دانش و مهارت کافی برای مدیریت پیچیده‌ترین موارد در داخل کشور وجود دارد. به گفته رئیس انجمن جراحان دهان، فک و صورت ایران، امروزه تمام اعمال پیشرفته جراحی صورت در کشور انجام‌پذیر است و تنها جراحی پیوند کامل صورت است که مقدمات فنی و علمی آن در دست پیگیری قرار دارد. (۳)

این عمق تخصصی با وجود پنج رشته فلوشیپ (فوق‌تخصصی) مانند فلوشیپ آنکولوژی (سرطان) دهان، فک و صورت و فلوشیپ جراحی ترومای فک و صورت، تقویت شده است (۴) و به این معناست که دیگر نیازی به اعزام بیماران برای درمان‌های پیچیده صورت به خارج از کشور وجود ندارد.

جراح فک و صورت چه اعمالی انجام می‌دهد؟ (لیست کامل خدمات)

گستره عملکرد جراحان دهان، فک و صورت بسیار متنوع است و مجموعه‌ای از مداخلات فانکشنال (عملکردی)، بازسازی و زیبایی را در بر می‌گیرد. این خدمات نشان می‌دهند که چرا این تخصص نیازمند آموزش‌های پیشرفته و مهارت‌های دقیق است.

۱. جراحی‌های فانکشنال و بازسازی (ارتوگناتیک و تروما)

بخش بزرگی از فعالیت جراحان فک و صورت به اصلاح عملکرد و بازسازی ساختارهای آسیب‌دیده اختصاص دارد. یکی از مهم‌ترین این اعمال، جراحی ارتوگناتیک است؛ این جراحی به منظور اصلاح ناهنجاری‌های رشدی و تکاملی فکین، مانند جلو یا عقب بودن شدید فک پایین یا بالا، انجام می‌شود که تأثیر مستقیمی بر جویدن، تنفس و زیبایی فرد دارد. (۱) دکتر سید مهدی حسینی در شیراز، از جمله متخصصانی است که تمرکز ویژه‌ای بر جراحی ارتوگناتیک و اصلاح ناهنجاری‌های فک دارد. (۱۰)

متأسفانه، به دلیل آمار بالای تصادفات ترافیکی در ایران، بخش قابل توجهی از منابع این رشته صرف مدیریت تروما می‌شود. (۳) این شامل درمان شکستگی‌های پیچیده صورت و بازسازی‌های گسترده پس از حوادث است. (۱) علاوه بر این، جراحی ضایعات پاتولوژیک مانند کیست‌ها و تومورهای خوش‌خیم و بدخیم در ناحیه فک و صورت و همچنین درمان عفونت‌های پیچیده و عمیق این ناحیه، در حیطه وظایف تخصصی جراحان OMS قرار دارد. (۱)

۲. ایمپلنت‌های پیشرفته و بازسازی استخوان

اگرچه کاشت ایمپلنت دندانی امروزه توسط بسیاری از دندانپزشکان انجام می‌شود، اما جراحی‌های پیشرفته ایمپلنتولوژی، پیوند استخوان گسترده و بازسازی کامل فکین تحلیل‌رفته، منحصراً در حوزه تخصص جراحان فک و صورت قرار دارد. (۱) این متخصصان توانایی مدیریت موارد بسیار پیچیده‌ای را دارند که نیازمند بازسازی استخوان پیش از قرار دادن ایمپلنت است. برای مثال، در سوابق کلینیکی دکتر علی امیری در تهران، انجام موفق بیش از ۲۰۰۰ مورد ایمپلنت و بازسازی کامل فکین ذکر شده است (۵)، که نشان‌دهنده حجم بالای تجربه عملی در این حوزه پیچیده است.

۳. جراحی‌های زیبایی صورت (بینی، پلک، لیفت)

در سال‌های اخیر، شاهد یک تحول قابل توجه در نقش جراحان فک و صورت بوده‌ایم. این متخصصان به دلیل تسلط کامل بر آناتومی استخوانی و بافت نرم صورت، به‌طور فزاینده‌ای وارد حوزه جراحی‌های زیبایی صورت شده‌اند و این رشته را از تمرکز سنتی بر تروما و پاتولوژی، به سمت مداخلات زیبایی گسترش داده‌اند.

این خدمات شامل جراحی زیبایی بینی است که دکتر آرش کرمی در شیراز بر آن تمرکز دارد (۸)، و همچنین جراحی زیبایی پلک (بلفاروپلاستی) که در فهرست خدمات دکتر علی امیری نیز دیده می‌شود. (۵) علاوه بر این، اعمالی مانند لیفت شقیقه، لیفت ابرو و لیفت کامل صورت، که دکتر حامد محمودی در تهران انجام می‌دهد (۴)، همگی نشان‌دهنده حرکت جراحان OMS به سمت تبدیل شدن به جراحان جامع صورت هستند.

۴. درمان ناهنجاری‌های مادرزادی (شکاف کام و لب)

یکی از حیاتی‌ترین و حساس‌ترین وظایف جراحان فک و صورت، مدیریت و جراحی ناهنجاری‌های مادرزادی پیچیده است. (۱) برجسته‌ترین نمونه در این حوزه، جراحی پلاستیک لب شکری (شکاف کام و لب) است. این نوع جراحی‌ها که اغلب در دوران کودکی آغاز می‌شوند، نیازمند تخصص عمیق و همکاری تیمی در مراکز درمانی مجهز هستند. دکتر مهدی غلامی در مشهد، از جمله متخصصانی است که بر این حوزه ترمیمی و بازسازی‌های پیچیده مادرزادی تمرکز دارد. (۱۱)

جراحان شاخص فک و صورت تهران (بر اساس تحلیل اعتبارنامه‌ها)

پایتخت به عنوان مرکز اصلی خدمات پزشکی تخصصی، میزبان برجسته‌ترین جراحان فک و صورت است. تحلیل اعتبارنامه‌های حرفه‌ای نشان می‌دهد که متخصصان برجسته در تهران، اغلب ترکیبی از سوابق آکادمیک درخشان و رویکردهای کلینیکی مدرن را ارائه می‌ده دهند.

۱. دکتر حامد محمودی (قیطریه)

دکتر حامد محمودی، متخصص جراحی دهان، فک و صورت، در منطقه قیطریه و اندرزگو تهران فعالیت می‌کند. (۴) پروفایل حرفه‌ای ایشان به شدت بر پایه دستاوردهای آکادمیک استوار است.

اعتبار آکادمک: رتبه برتر بورد تخصصی

دکتر محمودی دانش‌آموخته جراحی فک و صورت از دانشگاه تهران است و یکی از برجسته‌ترین افتخارات ایشان، کسب رتبه برتر در بورد تخصصی جراحی فک و صورت کشور می‌باشد. (۴) این دستاورد سطح بالایی از صلاحیت علمی و حرفه‌ای را برای ایشان تعریف میکند. ایشان همچنین عضو هیئت علمی دانشگاه بوده و به عنوان یک ایمپلنتولوژیست، به تدریس و برگزاری دوره‌های تخصصی ایمپلنت و بازسازی‌های پیشرفته استخوان برای دندانپزشکان و همچنین دوره‌های جراحی زیبایی صورت برای جراحان جوان می‌پردازد. (۴) این مجموعه اعتبارنامه‌ها، ایشان را در جایگاه یک متخصص با نفوذ علمی قرار می‌دهد.

تمرکز کلینیکی: زیبایی صورت و ایمپلنت دیجیتال

خدمات کلینیکی دکتر محمودی ترکیبی از جراحی‌های فانکشنال و زیبایی است و شامل لیفت شقیقه، لیفت ابرو، جراحی بینی، لیفت صورت و ایمپلنت دندان می‌شود. (۴) نکته قابل توجه در فعالیت ایشان، تأسیس و مدیریت یک مرکز تخصصی جراحی زیبایی صورت و ایمپلنت با رویکردی علمی، VIP و دیجیتال است. (۴) این تأکید بر استفاده از فناوری‌های مدرن مانند برنامه‌ریزی سه‌بعدی جراحی، نشان‌دهنده گرایش به ارائه خدمات بسیار پیشرفته در بخش خصوصی پایتخت است.

۲. دکتر علی امیری (سعادت‌آباد)

دکتر علی امیری، متخصص جراحی دهان، فک و صورت و ایمپلنت، دانش‌آموخته دانشگاه تهران است و فعالیت کلینیکی ایشان در سعادت‌آباد تهران متمرکز است. (۵)

سابقه کلینیکی: بیش از ۲۰۰۰ ایمپلنت موفق

شهرت دکتر امیری در حوزه ایمپلنتولوژی بسیار برجسته است. در سوابق کاری ایشان، انجام موفق بیش از ۲۰۰۰ مورد ایمپلنت و بازسازی‌های کامل فکین ذکر شده است. (۵) این آمار بالا، نشان‌دهنده یک متخصص با حجم کاری سنگین و تجربه عملی گسترده در مدیریت موارد پیچیده ایمپلنت و پیوند استخوان است که اعتبار کلینیکی ایشان را تثبیت می‌کند. سایر خدمات تخصصی ایشان شامل جراحی سینوس، جراحی دندان نهفته و پیوند استخوان است. (۵)

تمرکز کلینیکی: ایمپلنتولوژی و بلفاروپلاستی

نکته جالب توجه در پروفایل دکتر امیری، ارائه جراحی‌های زیبایی صورت، به‌ویژه بلفاروپلاستی (جراحی زیبایی پلک)، در کنار جراحی‌های تخصصی بازسازی فک و دندان است. (۵) این ترکیب تخصص‌ها نشان می‌دهد که تمرکز ایشان بر ناحیه فک و صورت، فراتر از دندانپزشکی صرف بوده و مداخلات زیبایی مجاور را نیز در بر می‌گیرد.

جراحان شاخص فک و صورت در سایر استان‌ها (نمونه‌های تحلیلی)

اگرچه تمرکز متخصصان در تهران بالاست، اما مراکز استان‌های دیگر نیز از حضور جراحان با سابقه و متخصص بهره‌مند هستند.

تبریز: دکتر جواد یزدانی (تمرکز: ایمپلنت و سابقه دانشگاهی)

دکتر جواد یزدانی، متخصص جراحی دهان، فک و صورت در تبریز، با داشتن مدرک دکترای حرفه‌ای دندانپزشکی، دارای سابقه طولانی ۳۶ سال کار است. (۶) ایشان با فلوشیپ ایمپلنت شناخته می‌شود و در سوابق کلینیکی ایشان به انجام بیش از ۹۲۳ عمل موفق اشاره شده است. (۷) وابستگی دانشگاهی ایشان بسیار حائز اهمیت است؛ محل کار دکتر یزدانی در دانشکده دندانپزشکی و بخش جراحی فک و صورت تبریز ذکر شده است. (۶) این سابقه طولانی و حضور مستقیم در نهاد دانشگاهی، ایشان را در جایگاه یک پیشکسوت و محور آموزش OMS در منطقه آذربایجان قرار می‌دهد.

با این حال، یک نکته تحلیلی مهم در ارزیابی پروفایل ایشان وجود دارد. در پلتفرم‌های نوبت‌دهی آنلاین، نمره رضایت ایشان ۲.۷ از ۱۴ نظر بیمار ذکر شده است. (۶) این امتیاز پایین احتمالآ ناشی از ماهیت مرکز آموزشی و دولتی است. جراحی‌های انجام شده در مراکز دانشگاهی اغلب شامل پیچیده‌ترین موارد، مانند تروماهای شدید، بازسازی‌های پیچیده یا موارد ارجاعی چالش‌برانگیز است که ممکن است نتایج آن‌ها با جراحی‌های زیبایی انتخابی (که اغلب رضایت بالاتری دارند) قابل مقایسه نباشد.

شیراز: دکتر آرش کرمی (تمرکز: زیبایی بینی و ایمپلنت)

دکتر آرش کرمی، متخصص جراحی دهان، فک و صورت با ۱۷ سال سابقه کار و فارغ‌التحصیل دانشگاه علوم پزشکی شیراز است. (۸) تمرکز کلینیکی ایشان بر جراحی‌های زیبایی، به‌ویژه جراحی زیبایی بینی و همچنین جراحی پیشرفته ایمپلنت است. (۸) مطب ایشان در شیراز قرار دارد، اما در سوابق کاری، فعالیت در تهران نیز ذکر شده است. (۸) این الگوی فعالیت در دو مرکز مهم (شیراز و تهران)، یک الگوی رایج در میان جراحان برجسته است که نشان‌دهنده شهرت و نیاز به گسترش جغرافیایی برای دستیابی به حجم بالاتر مراجعان جراحی‌های انتخابی و زیبایی است.

شیراز: دکتر سید مهدی حسینی (تمرکز: جراحی ارتوگناتیک)

دکتر سید مهدی حسینی، متخصص جراحی دهان، فک و صورت در شیراز است و مطب ایشان در بلوار چمران واقع شده است. (۹, ۱۰) تمرکز کلینیکی ایشان به‌طور خاص بر جراحی ارتوگناتیک و اصلاح ناهنجاری‌های فک تأیید شده است. (۱۰) این تأکید صریح بر جراحی ارتوگناتیک، ایشان را در دسته متخصصان فانکشنال و ترمیمی فکین قرار می‌دهد که هدف اصلی فعالیتشان بهبود عملکرد و هم‌ترازی ساختارهای اسکلتی فک است.

مشهد: دکتر مهدی غلامی (تمرکز: شکاف کام و لب)

دکتر مهدی غلامی متخصص جراحی دهان، فک و صورت در مشهد است و مطب ایشان در احمدآباد قرار دارد. (۱۱) زمینه اصلی فعالیت و خدمات ایشان شامل بیماری‌های دهان و فک و صورت، دندانپزشکی زیبایی و به‌ویژه جراحی پلاستیک لب شکری (شکاف کام و لب) است. (۱۱) تمرکز بر جراحی شکاف کام و لب نشان‌دهنده نقشی فعال در حوزه‌های جراحی ترمیمی کودکان و بازسازی‌های پیچیده مادرزادی است که جنبه درمانی حیاتی دارد.

شهرکرد: دکتر محمدرضا معدلی (دارای بورد تخصصی)

دکتر محمدرضا معدلی دارای تخصص بورد (دانشنامه) جراحی دهان، فک و صورت است. (۱۳) پروانه طبابت ایشان در شهرکرد، استان چهارمحال و بختیاری مجاز است و محل مطب ایشان در خیابان مولوی شهرکرد ذکر شده است. (۱۳) تأیید رسمی تخصص جراحی فک و صورت از طریق سازمان نظام پزشکی، اعتبارنامه ایشان را تثبیت می‌کند و نشان‌دهنده ارائه خدمات تخصصی OMS به جمعیت این منطقه است.

هشدار مهم: تفاوت “جراح فک و صورت” با “متخصص بیماری‌های دهان”

یکی از منابع اصلی سردرگمی برای بیماران، عدم توانایی در تفکیک تخصص‌های نزدیک به هم است. تفاوت میان “جراح دهان، فک و صورت” و “متخصص بیماری‌های دهان، فک و صورت” بسیار حیاتی و تعیین‌کننده است. تخصص بیماری‌های دهان یک رشته غیرجراحی است. (۱) تمرکز این رشته بر تشخیص ضایعات دهانی، مدیریت بیماری‌های دارویی و سیستمیک که در دهان بروز می‌کنند، و درمان عوارض دهانی ناشی از درمان‌های دیگر است. (۱)

چگونه تخصص واقعی یک پزشک را استعلام کنیم؟

پلتفرم‌های نوبت‌دهی عمومی ممکن است نتوانند تفاوت‌های ظریف تخصصی (مانند جراحی در مقابل بیماری‌های دهان) را به درستی منعکس کنند. برای اعتبارسنجی نهایی و اطمینان از تخصص دقیق یک پزشک، بهترین و مطمئن‌ترین راه، استعلام مستقیم نام ایشان از طریق وب‌سایت رسمی سازمان نظام پزشکی کشور است.

آمار جراحان فک و صورت ایران: چند متخصص OMS در کشور وجود دارد؟

دسترسی به آمار دقیق نیروی انسانی متخصص، اولین گام در برنامه‌ریزی نظام سلامت است. آمار جراحان دهان، فک و صورت در ایران نشان‌دهنده یک رشد قابل توجه در سال‌های اخیر است.

تعداد کل جراحان فعال (آمار انجمن و آمار تخمینی)

آمارها از دو منبع اصلی قابل استخراج هستند. جدیدترین آمار رسمی موجود از انتخابات انجمن علمی جراحان دهان، فک و صورت ایران (مورخ خرداد ۱۴۰۴)، تعداد کل اعضای رسمی و فعال انجمن را ۳۱۳ نفر اعلام می‌کند. (۵) این آمار هسته عملیاتی جراحان کشور را نشان می‌دهد. در کنار این، آمار تخمینی کل متخصصان فعال که توسط مقامات عالی انجمن و وزارت بهداشت در سال‌های اخیر (حدود ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۷) اعلام شده، عددی بین ۳۵۰ تا ۴۰۰ نفر را ذکر می‌کند. (۱, ۴, ۷) دکتر علیرضا زالی، رئیس کل وقت سازمان نظام پزشکی نیز در کنگره پانزدهم این رشته، عدد حدود ۳۰۰ جراح و ۱۰۰ دستیار را اعلام کرده بود. (۷)

نرخ رشد: جهش ۲ برابری در یک دهه

این آمار نشان‌دهنده یک جهش قابل توجه، نزدیک به دو برابر (رشد ۱۰۰ درصدی) است. چرا که طبق گزارش‌های رسمی، در کمتر از یک دهه گذشته (پیش از سال ۱۳۹۵)، کشور تنها با حدود ۲۰۰ جراح فک و صورت مواجه بود. (۳) این رشد سریع، واکنش سیستم آموزشی به نیازهای فزاینده کلینیکی و سیاست‌های افزایش ظرفیت بوده است. با در نظر گرفتن جمعیت ۸۵ میلیون نفری و آمار تخمینی ۴۰۰ جراح فعال، سرانه جراح دهان، فک و صورت در ایران تقریباً ۰.۴۷ جراح به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. (برگرفته از ۶, ۸)

خط لوله آموزشی: تعداد مراکز و فارغ‌التحصیلان سالانه

پایگاه اصلی تأمین این نیروی متخصص، سیستم آموزشی دستیاری تخصصی است. در حال حاضر، ۱۱ مرکز آموزشی جراحی دهان و فک و صورت در کشور وجود دارد. (۱) در هر مقطع زمانی، بیش از ۱۰۰ نفر دستیار (رزیدنت) در این رشته سنگین مشغول به تحصیل هستند. (۳) نرخ فارغ‌التحصیلی سالانه نیز یک جریان ثابت را نشان می‌دهد، به طوری که سالیانه حدود ۳۰ جراح جدید به جمع متخصصان کشور اضافه می‌شوند. (۳)

چرا دسترسی به جراح فک و صورت دشوار است؟ (بحران توزیع)

با وجود رشد ۱۰۰ درصدی تعداد جراحان، یکی از مهم‌ترین معضلات و چالش‌های پیش روی نظام سلامت در این حوزه، توزیع به شدت نامتوازن متخصصان است که دسترسی عادلانه به خدمات را مختل ساخته است.

انحصار پایتخت: تمرکز شدید در تهران (۴۷.۵٪ کل جراحان)

داده‌های سازمان نظام پزشکی به روشنی نشان می‌دهند که نیروی متخصص OMS در کشور به شدت در کلان‌شهر تهران متمرکز شده است. بر اساس آمار، شهر تهران به تنهایی میزبان ۱۹۰ متخصص جراحی دهان، فک و صورت است. (۱۱) با توجه به آمار کلی ۴۰۰ نفر جراح فعال در کل کشور، این بدان معناست که تقریباً نصف (۴۷.۵ درصد) تا بیش از نیمی از کل نیروی OMS کشور در پایتخت فعالیت می‌کنند. (برگرفته از ۴, ۱۱) این تمرکز شدید، یک نابرابری عمیق را در دسترسی به خدمات تخصصی ایجاد کرده است.

کمبود شدید در شهرستان‌ها (نمونه بابل و بندرعباس)

در مقابل این تراکم بالا در پایتخت، شهرهای بزرگ استانی دارای تعداد بسیار محدودی جراح هستند. به عنوان مثال، در شهر بابل از استان مازندران، تنها ۶ متخصص جراحی دهان، فک و صورت ثبت شده است. (۱۲) در بندرعباس نیز تعداد متخصصان جراحی فک و صورت بسیار محدود است و در سامانه‌های نوبت‌دهی حدود ۲ نفر قابل مشاهده هستند. (۱۳)

اگرچه رئیس انجمن جراحان فک و صورت ایران در گزارش‌هایی تأکید کرده است که کمبود جراح در “مراکز استان‌ها” برطرف شده است (۳)، اما این ادعا نیازمند تفسیر دقیق است. حل کمبود در مرکز یک استان (مانند وجود ۱ یا ۲ جراح) لزوماً به معنای رسیدن به سرانه استاندارد و توزیع کیفی نیست. تمرکز ۱۹۰ متخصص در تهران، در مقابل ۶ متخصص در بابل، نشان‌دهنده نابرابری شدید در توزیع است و ثابت می‌کند که توزیع عادلانه، مهم‌ترین چالش پیش روی این رشته است.

آینده تامین نیرو: افزایش ظرفیت و تعهد خاص

به نظر می‌رسد سیاست‌گذاران وزارت بهداشت نیز متوجه این بحران توزیع شده و در صدد جبران آن از طریق افزایش ظرفیت و اعمال سیاست‌های تعهدی هستند.

افزایش جهشی ظرفیت پذیرش دستیاری (سال ۱۴۰۴)

سی و نهمین دوره آزمون پذیرش دستیار در رشته‌های تخصصی دندانپزشکی (سال ۱۴۰۴) یک نقطه عطف در سیاست‌گذاری منابع انسانی OMS بود. در این سال، کل ظرفیت پذیرش در رشته جراحی دهان و فک و صورت به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت و به ۶۶ نفر رسید. (۹) این افزایش ظرفیت، که تقریباً ۲۲۰ درصد نسبت به نرخ فارغ‌التحصیلی سالانه (۳۰ نفر) است، تأکید بر فوریت جبران کمبود نیروی متخصص دارد. (برگرفته از ۳, ۹)

۱۶ سهمیه تعهد خاص برای مناطق محروم (ایلام، بوشهر، لرستان و…)

نکته حیاتی در این افزایش ظرفیت، تخصیص ۱۶ سهمیه (حدود ۲۴ درصد کل ظرفیت) به عنوان “تعهد خاص” است. (۹) این سهم به منظور تحقق عدالت آموزشی و توزیع عادلانه نیروی متخصص، برای اعزام به مناطق محروم و کم برخوردار کشور در نظر گرفته شده است. استان‌هایی چون اردبیل، ایلام، بندرعباس، بوشهر، خراسان جنوبی، زنجان و لرستان از جمله مناطقی هستند که این ۱۶ نفر موظف به خدمت در آن‌ها خواهند بود. (۹)

این اقدام نشان می‌دهد که الگوی توزیع متخصصین به صورت آزادانه در سال‌های گذشته شکست خورده و وزارت بهداشت را مجبور به استفاده از ابزارهای اجباری (تعهد خدمتی) برای پر کردن خلاء مناطق محروم کرده است. این افزایش ورودی، عرضه آینده متخصصان را طی ۵ سال آتی به شدت افزایش خواهد داد. همچنین در این دوره، ظرفیت پذیرش دانشگاه علوم پزشکی شیراز، که یکی از مراکز مهم آموزشی است، صفر اعلام شد. (۹)

چالش‌های کلان جراحی فک و صورت در ایران

با وجود رشد چشمگیر علمی و افزایش تعداد متخصصان، پایداری این نیروی انسانی ارزشمند با چالش‌های ساختاری مهمی روبرو است.

۱. فشار بالای تقاضا به دلیل تروما و تصادفات

تقاضا برای خدمات جراحی فک و صورت در ایران، تحت تأثیر آمار بالای تصادفات و حوادث ترافیکی قرار دارد. این موضوع باعث شده بار تروما (سوانح) در کشور بالا باشد و نیاز به این رشته رو به افزایش باشد. (۳) این یک چالش جدی است، زیرا تروماهای فک و صورت نیازمند رسیدگی فوری و اغلب پیچیده هستند. این تقاضای فزاینده ناشی از حوادث، منابع محدود جراحان فک و صورت را به شدت درگیر می‌سازد و زمان و انرژی آن‌ها را از انجام جراحی‌های پیچیده‌تر و با ارزش افزوده بالاتر (مانند جراحی‌های سرطان یا ناهنجاری‌های مادرزادی) منحرف می‌کند. (۳)

۲. تهدید مهاجرت نخبگان و تمرکز درآمدی در تهران

رشته‌های تخصصی دندانپزشکی، به ویژه جراحی فک و صورت، دارای پتانسیل درآمدی بسیار بالا در بازارهای جهانی هستند. کشورهایی مانند اسپانیا (با درآمد متوسط سالانه ۱۷۶,۰۰۰ دلار)، سوئیس (۹۶,۰۰۰ دلار) و کانادا (۸۱,۰۰۰ دلار) مقاصد جذابی برای مهاجرت دندانپزشکان متخصص محسوب می‌شوند. (۱۸) اگرچه جراحان فک و صورت در ایران نیز می‌توانند درآمد قابل توجهی داشته باشند (بر اساس برخی گزارش‌ها، بین ۱ تا ۲ میلیارد تومان ماهانه)، اما این درآمد به شدت در تهران و شهرهای بزرگ متمرکز است. (۲۰) نابرابری شدید درآمدی، کمبود امکانات در مناطق محروم و موانع اشتغال برای متخصصان جوان در مناطق تعهد خدمتی (۱۷)، خطر مهاجرت نخبگان را تشدید کرده (۱۹) و باعث می‌شود سرمایه‌گذاری عظیمی که در تربیت ورودی ۶۶ نفری دستیار صورت گرفته، پس از چند سال هدر رود.

من، آرش، که این گزارش را گردآوری کرده‌ام، در تجربه شخصی‌ام برای یافتن متخصص برای یکی از بستگانم در شهرستانی کوچک، به وضوح این بحران توزیع را لمس کردم. اعداد روی کاغذ (مانند ۴۰۰ جراح) امیدوارکننده به نظر می‌رسند، اما واقعیت میدانی، یعنی یافتن متخصصی که جراحی پیچیده ارتوگناتیک را خارج از تهران انجام دهد، یک چالش واقعی است. این تحلیل نشان می‌دهد که مشکل اصلی ما کمبود مطلق تعداد جراح نیست، بلکه نبود توزیع عادلانه و تمرکز انحصاری امکانات در پایتخت است.