نحوه روایت رسانه‌ای خودکشی، می‌تواند تعیین کند که آیا یک موضوع دردناک به فرصتی برای گفت‌وگو و پیشگیری تبدیل می‌شود یا به بازتولید درد و ناامیدی منجر خواهد شد. استفاده از واژگان مناسب، پرهیز از قهرمان‌سازی یا رمانتیک کردن اقدام به خودکشی، و تمرکز بر دلایل روانی-اجتماعی آن از جمله راهکارهایی است که روایت رسانه‌ای را مسئولانه‌تر و انسانی‌تر می‌کند.
یکی از مهم‌ترین تأثیرات رسانه‌ها در این زمینه، ایجاد فضا برای طرح موضوع سلامت روان است. در سال‌های اخیر، برخی رسانه‌ها به‌جای تمرکز صرف بر واقعه‌ی خودکشی، به بررسی ریشه‌های آن از جمله افسردگی، فشار اجتماعی، فقر، یا اختلالات روانی پرداخته‌اند. چنین رویکردهایی می‌تواند تابوهای مربوط به سلامت روان را بشکند و افراد را به جستجوی کمک و مشاوره ترغیب کند.
با این حال، در بسیاری از مواقع، رقابت برای جذب مخاطب باعث می‌شود رسانه‌ها اصول اخلاقی را زیر پا بگذارند. انتشار عکس‌ها، یادداشت‌های شخصی، یا حتی مصاحبه با خانواده داغ‌دیده بدون رضایت آن‌ها، نقض آشکار حریم خصوصی و اخلاق حرفه‌ای است. این نوع رفتارها نه‌تنها بی‌احترامی به قربانی است، بلکه می‌تواند درد اطرافیان را تشدید کند.
در نهایت، رسانه‌ها باید به‌عنوان یکی از ستون‌های آگاهی اجتماعی، نقش خود را در پیشگیری از خودکشی ایفا کنند. همکاری با متخصصان سلامت روان، آموزش خبرنگاران در مورد نحوه پوشش اخبار حساس، و ارائه منابع حمایتی در پایان گزارش‌ها، از جمله اقداماتی است که می‌تواند تأثیر مثبت رسانه‌ها را در این حوزه افزایش دهد. مسئولیت‌پذیری رسانه‌ای، نه‌تنها نشانه بلوغ حرفه‌ای است، بلکه می‌تواند جان انسان‌ها را نجات دهد.
در این راستا ایسنا نشستی با عنوان «رسانه و خودکشی: مسئولیت، روایت و تأثیر» را با حضور متخصصین و افراد صاحب‌نظر برگزار کرد.
ضرورت مسئولیت‌پذیری رسانه‌ها در بازتاب اخبار مرتبط با خودکشی
یک روانشناس بالینی و فعال در حوزه سلامت روان، با تأکید بر نقش حیاتی رسانه‌ها در پیشگیری از خودکشی، بر ضرورت مسئولیت‌پذیری آن‌ها در بازتاب اخبار مرتبط با این پدیده‌ی پیچیده و اجتماعی تأکید کرد.
حمید رنجبران در نشست «رسانه و خودکشی: مسئولیت، روایت، تأثیر» که در دفتر خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) همدان، برگزار شد، با اشاره به سابقه تدوین شیوه‌نامه‌های حرفه‌ای برای رسانه‌ها در زمینه بازتاب اخبار خودکشی، اظهار کرد: حدود ۹ سال پیش، دفتر سلامت روان وزارت بهداشت برای نخستین‌بار راهنمایی درباره پوشش خبری خودکشی تدوین کرد که نقطه عطفی در آگاهی‌بخشی به رسانه‌ها محسوب می‌شود.
رنجبران تصریح کرد: بسیاری از خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای در پوشش درست این موضوع با چالش‌هایی مواجه‌اند و گاهی به‌دلیل اطلاعات ناقص، گزارش‌هایی آسیب‌زا و تحریک‌کننده منتشر می‌کنند که می‌تواند منجر به پدیده‌ی «خودکشی تقلیدی» شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که پس از خودکشی چهره‌های شناخته‌شده، نرخ اقدام به خودکشی در جامعه بین ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش می‌یابد.
وی دو رویکرد رسانه‌ها در مواجهه با اخبار خودکشی را چنین تشریح کرد: برخی رسانه‌ها به جزئیات حادثه، روش انجام و شرایط فرد می‌پردازند؛ رویکردی که نه‌تنها غیراخلاقی، بلکه خطرناک نیز هست. در مقابل، رسانه‌های پیشگیرانه با تمرکز بر روایت‌های امیدبخش از نجات و بهبودی، به کاهش تابوی خودکشی و ارتقای تاب‌آوری اجتماعی کمک می‌کنند.
این روانشناس بالینی همچنین با اشاره به ضرورت پرهیز از قضاوت‌های کلیشه‌ای و انگ‌زنی در گزارش‌ها، توصیه کرد: رسانه‌ها با ارائه اطلاعات تماس مراکز مشاوره و حمایت‌های روانی می‌توانند نقشی مؤثر در مداخلات فوری ایفا کنند. از این‌رو، بسیار مهم است که در پایان اخبار مرتبط با خودکشی، راه‌های دسترسی به روان‌شناسان و شماره تماس سامانه‌های ۱۴۸۰ و ۱۲۳ برای افراد در معرض خطر درج شود. همچنین باید توجه داشت که انتشار این اخبار می‌تواند برای گروه‌های پرخطری مانند نوجوانان، افراد دارای سابقه اختلالات روانی، یا کسانی که پیش‌تر اقدام به خودکشی داشته‌اند، حساس و اثرگذارتر باشد.
رنجبران درباره وضعیت آماری خودکشی در ایران گفت: متأسفانه برخی استان‌ها در سال‌های اخیر با افزایش نگران‌کننده‌ای در نرخ خودکشی مواجه شده‌اند و توقف انتشار رسمی آمار، بررسی علمی و برنامه‌ریزی پیشگیرانه را دشوار کرده است.
وی با اشاره به چالش‌های فضای مجازی، افزود: شبکه‌های اجتماعی، بدون چارچوب و آموزش، اخبار مربوط به خودکشی را به‌شکلی هیجانی و غیرمسئولانه منتشر می‌کنند که می‌تواند آسیب‌زا باشد.
رنجبران تأکید کرد: پیشگیری از خودکشی فرایندی بلندمدت، چندوجهی و میان‌رشته‌ای است که مستلزم مشارکت هماهنگ رسانه‌ها، نهادهای دولتی و جامعه مدنی است؛ تنها در این صورت می‌توان به کاهش رنج انسانی و اجتماعی ناشی از خودکشی کمک کرد.
رویکردهای سطحی در پوشش اخبار خودکشی
رئیس هیئت مدیره خانه مطبوعات استان همدان با انتقاد از برخی رویکردهای سطحی در پوشش اخبار خودکشی، خواستار بازنگری عمیق فرهنگی، آموزش حرفه‌ای خبرنگاران و شفاف‌سازی مسئولانه از سوی منابع رسمی در برخورد با این معضل شد.
مهرداد حمزه با اشاره به دستورالعمل جامع وزارت بهداشت درباره پوشش خبری خودکشی، اظهار کرد: این دستورالعمل که از آذر سال گذشته (۱۴۰۳) به صورت رسمی ابلاغ شده، یک راهنمای ۲۰ صفحه‌ای است که باید به آن توجه ویژه شود. اما در بحث پوشش خبری خودکشی دیدگاهی وجود دارد که معتقد است نباید حتی کلمه «خودکشی» در اخبار به کار رود. اما این نگرش در تضاد با اصول رسانه‌ای است، چرا که برخی واژه‌ها از منظر رسانه جذابیت لازم را ندارند. به عنوان مثال در رسانه‌ها نمی‌توانیم بگوییم «مرگ خودخواسته» چون خبری با این عنوان بازخورد لازم را نمی‌گیرد.
حمزه با بیان این‌که اخبار حوادث به طور طبیعی برای مخاطب جذاب است، تصریح کرد: اخبار مرتبط با حوادث، بیشترین بازدید را در رسانه‌ها دارند و به همین دلیل برخی رسانه‌ها به دنبال چنین اخباری هستند اما این یک چالش اساسی در جامعه است و باید آسیب‌شناسی شود که چرا مردم علاقه‌مند به این قبیل اخبار هستند؟
وی به ظهور رسانه‌های غیررسمی و صفحات مجازی اشاره کرد و گفت: رسانه‌های رسمی قابل کنترل هستند و از قوانین پیروی می‌کنند اما امروزه این رقابت به رسانه‌های رسمی محدود نیست و صفحات اینستاگرامی و کانال‌های غیررسمی با انتشار اخبار شوکه‌کننده دنبال جذب مخاطب هستند.
انتشار اطلاعات غیرمسئولانه توسط منابع خبری غیرحرفه‌ای
رئیس هیئت مدیره خانه مطبوعات استان همدان با اشاره به حادثه تلخ خودکشی یک دختر جوان در همدان، بیان کرد: هیچ رسانه رسمی این حادثه را پوشش نداد، اما مردم با موبایل‌های خود صحنه را از زوایای مختلف ضبط و منتشر کردند. بنابراین این موضوع فقط با آموزش رسانه‌ای حل نمی‌شود بلکه نیازمند بازنگری عمیق در بخش‌های فرهنگی جامعه است.
حمزه در ادامه به مشکلات ناشی از انتشار اطلاعات غیرمسئولانه توسط منابع خبری غیرحرفه‌ای پرداخت و گفت: وقتی دانشگاه علوم پزشکی یا مسئولان استانی اطلاعات کامل و بدون ملاحظات لازم را ارائه می‌دهند، رسانه‌ها ناچار به بازتاب آن هستند و این خود به انتشار اطلاعات شخصی منجر شده و باعث شناسایی فرد می‌شود. بنابراین لازم است که مراجع رسمی نیز پروتکل‌های موجود را رعایت کنند.
وی بر ضرورت آموزش و فرهنگ‌سازی تأکید کرد و ادامه داد: آموزش خبرنگار مهم است، اما کافی نیست چون مشکلات از منابع خبری تا نهادهای تصمیم‌گیر گسترده است و بارها به مسئولان گفته‌ایم این مسیر اشتباه است، اما اقدامات مؤثری نشده است.
رئیس هیئت مدیره خانه مطبوعات استان همدان با بیان این‌که رسانه باید وارد مطالبه‌گری شود، عنوان کرد: بسیاری از خودکشی‌ها ریشه اقتصادی دارند. وضعیت اقتصادی مردم نابسامان است و بی‌توجهی به این موضوعات موجب فشار روانی و افزایش خودکشی می‌شود. بنابراین رسانه باید این زنجیره ناکارآمدی را شفاف ببیند، به آن بپردازد و پیگیری کند.
نقش حیاتی رسانه‌ها در پوشش اخبار مرتبط با خودکشی
عضو شورای مرکزی انجمن پزشکان عمومی استان همدان و دبیر اسبق خانه نشریات وزارت علوم پزشکی، بر اهمیت مسئولیت رسانه‌ها در پوشش اخبار خودکشی تأکید کرد و خواستار رعایت دستورالعمل‌های بین‌المللی برای جلوگیری از بازتولید آسیب‌ها و کاهش تابوهای سلامت روان شد.
دکتر محمد محمدی با تأکید بر نقش حیاتی رسانه‌ها در پوشش اخبار مرتبط با خودکشی، اظهار کرد: مخاطبان رسانه در این حوزه به دو گروه اصلی، شامل خانواده و نزدیکان فرد خودکشی‌کرده و عموم مردم، تقسیم می‌شوند و رسانه‌ها در قبال هر دو گروه مسئولیت اخلاقی و حرفه‌ای دارند.
محمدی با اشاره به مسئولیت رسانه‌ها نسبت به خانواده متوفی، گفت: رسانه‌ها باید حساسیت‌های روانی و عاطفی این خانواده‌ها را درک کنند و از انتشار جزئیات صحنه یا روش خودکشی خودداری کنند، زیرا این کار نه‌تنها از نظر اخلاقی نادرست است بلکه می‌تواند موجب بازتولید آسیب‌های روانی در جامعه شود.
وی ادامه داد: خودکشی پدیده‌ای پیچیده و چندعلتی است و نباید آن را به یک دلیل ساده تقلیل داد. معرفی یک عامل خاص به عنوان علت خودکشی، نوعی ساده‌سازی مخرب است که می‌تواند مخاطب را گمراه کند.
این پزشک با بیان اثرات رسانه‌ها بر رفتار افراد در معرض خطر، افزود: افرادی که پیش‌تر اقدام به خودکشی کرده‌اند یا در آستانه آن هستند، گروهی حساس هستند و معرفی روش‌های خودکشی در رسانه‌ها می‌تواند به‌صورت ناخودآگاه الگویی برای آن‌ها ایجاد کند، پدیده‌ای که در روان‌شناسی به آن «اثر ورتر» می‌گویند.
محمدی ادامه داد: رسانه‌ها می‌توانند نقش دوگانه‌ای داشته باشند؛ یا با بازنمایی نامناسب، ناخواسته رفتارهای خودکشی‌گرایانه را افزایش دهند یا با اطلاع‌رسانی درست، نقش محافظتی و بازدارنده ایفا کنند.
وی با اشاره به دستورالعمل‌های سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۳، گفت: رسانه‌ها باید از انتشار تصاویر، ویدئوها، صداهای مرتبط با حادثه و همچنین از زبان دراماتیک یا انگ‌زننده خودداری کنند. قهرمان‌سازی از فرد خودکشی‌کننده و انتخاب تیترهای تحریک‌کننده نیز باید به‌طور کامل پرهیز شود.
زبان رسانه‌ها باید مسئولانه، علمی و بدون هیجان‌زدگی باشد
عضو شورای مرکزی انجمن پزشکان عمومی استان همدان تأکید کرد: زبان رسانه‌ها باید مسئولانه، علمی و بدون هیجان‌زدگی باشد. به عنوان مثال، استفاده از عباراتی مانند «خودکشی موفق» نه تنها اشتباه بلکه بسیار خطرناک است.
محمدی در بخش دیگری از سخنان خود افزود: رسانه‌ها می‌توانند در کاهش نرخ خودکشی مؤثر باشند به شرط آن که به‌جای تمرکز بر روایت تراژیک، راهکارها و معرفی مراکز مشاوره و خدمات روان‌پزشکی را مطرح کنند.
دبیر اسبق خانه نشریات وزارت علوم پزشکی رقابت رسانه‌ها برای انتشار جزئیات خودکشی را «آسیب‌زا» خواند و گفت: در نبود پروتکل واحد و جامع در سطح ملی، رسانه‌ها ممکن است برای جذب مخاطب جزئیات بیشتری منتشر کنند که پیامدهای روانی و اجتماعی جدی به دنبال دارد.
وی نمونه‌ای از اثر ورتر در سطح جهانی را این‌گونه، توضیح داد: پس از خودکشی یک بازیگر مشهور در سال ۲۰۱۴ در کالیفرنیا، نرخ خودکشی در آن ایالت تا ۱۵ درصد افزایش یافت و اکثر افراد از همان روش استفاده کردند. این موضوع اهمیت رعایت دستورالعمل‌ها را نشان می‌دهد و به همین دلیل نهادهایی مانند سازمان بهداشت جهانی و وزارت بهداشت آمریکا دستورالعمل‌هایی برای پیشگیری ارائه کرده‌اند.
دبیر اسبق خانه نشریات وزارت بهداشت گفت: رسانه‌ها می‌توانند نقش مهمی در کاهش تابوهای مرتبط با سلامت روان ایفا کنند. استفاده از واژگان دقیق و علمی به جای اصطلاحات منفی و انگ‌زننده، مانند به کار بردن واژه «تراپیست» به جای «روانشناس»، در کاهش انگ اجتماعی و تسهیل درخواست کمک مؤثر است.
انتهای پیام
