در گفتوگو با ایلنا عنوان شد:
حرکت دشت ساوه به سمت بحران جدی فرونشست /مناطق جنوب و جنوبشرق دشت مستعد فرونشستهای شدیدتر و سریعتر هستند
فرونشست زمین یکی از جدیترین چالشهای محیطزیستی و توسعهای ایران است. این پدیده، در اثر افت شدید سطح آبهای زیرزمینی و تراکم لایههای رسی و دانهریز رخ میدهد و مهمتر اینکه غالباً غیرقابل بازگشت است. فرونشست زمین ظرفیت ذخیره آبخوان را کاهش داده و باعث ترکخوردگی زمین، آسیب به سازهها و تغییر شکل بستر خاک میشود. روندی که اگر کنترل نشود، آینده و اقتصاد مناطق درگیر را تحتتأثیر قرار خواهد داد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، دشت ساوه مانند بسیاری از دشتهای کشور، با روند نگرانکننده افت سطح آب زیرزمینی و نشانههای آشکار فرونشست مواجه است. شهرستانهای ساوه و زرندیه بحرانیترین مناطق استان مرکزی در حوزه فرونشست هستند. شهرستان زرندیه با 270 هزار هکتار و شهرستان ساوه با 90 هزار هکتار اراضی بیابانی، بیشترین مساحت کانونهای بحرانی را دارند. در این مناطق، فرونشست در برخی نقاط به 20 تا 30 سانتیمتر و حتی تا یک متر رسیده است.
دشت ساوه با سرعت زیادی به سمت بحران جدی فرونشست حرکت میکند. تمرکز کنونی خطر در جنوب و جنوبشرق دشت ساوه نباید باعث غفلت از سایر مناطق این دشت شود، زیرا در صورت ادامه روند موجود، فرونشست به زودی تمامی پهنههای دشت ساوه را درگیر خواهد کرد. مدیریت امروز آبخوان دشت ساوه، تعیینکننده امنیت زیستی و توسعه پایدار این دشت در دهههای آینده خواهد بود. موضوعی که اگر سادهانگارانه به آن نگاه شود، قطعاً بحرانآفرین خواهد بود.
ویژگیهایی که دشت ساوه را در برابر فرونشست آسیبپذیر میکند
یک کارشناس ارشد منابع آب به تشریح سیمای هیدرولوژیک و محیطی دشت ساوه پرداخته و گفت: دشت ساوه دارای ویژگیهایی است که آن را در برابر فرونشست آسیبپذیر میکند. این دشت شامل اقلیم خشک و نیمهخشک، بارندگی کم و تبخیر بسیار بالا، وابستگی شدید کشاورزی و صنعت به منابع آب زیرزمینی، وجود رُسها و مارُنهای تراکمپذیر، توسعه شهری و صنعتی گسترده در سالهای اخیر است. این ویژگیها باعث شده که برداشت از آبخوان ساوه همواره بیشتر از میزان تغذیه طبیعی آن باشد.
امیر ملکیبیگدلی در گفتوگو با خبرنگار ایلنا، بر تمرکز خطر فرونشست در جنوب و جنوبشرق دشت ساوه اشاره داشته و افزود: بررسی شرایط زمینشناسی، مصالح خاک و توپوگرافی منطقه نشان میدهد که جنوب و جنوبشرق دشت ساوه امروز کانون اصلی خطر فرونشست هستند. بر اساس نقشه فرونشست زمین در ایران که با استفاده از روش تداخلسنجی راداری (lnSAR) و دادههای ماهوارهای تهیه شده است، مناطق شرق و جنوب شرق شهرستان ساوه در معرض گسترش فرونشست قرار دارند.
وی به فرایند تحلیل دادههای نقشه فرونشست زمین در ایران و همچنین میزان فرونشست زمین در دشت ساوه بر اساس این نقشه اشاره کرده و ادامه داد: این نقشه توسط مهدی معتق از مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان و محمود حقشناس از مؤسسه فتوگرامتری دانشگاه لایبنیتزهانوفر و بر اساس تحلیل دادههای سالهای 2014 تا 2020 با تفکیک مکانی 100 متر تهیه شده و بر اساس این دادهها نرخ فرونشست در برخی نقاط دشت ساوه به حدود 20 سانتیمتر در سال میرسد.
مناطق جنوب و جنوبشرق دشت ساوه مستعد فرونشستهای شدیدتر و سریعتر هستند
این کارشناس ارشد منابع آب اظهار داشت: دلایل این تفاوت مکانی را مواردی از جمله انباشت رُسها و لایههای ریزدانه با تراکمپذیری بالا، شیب ملایم و بسته بودن پهنهها، برداشت بیش از حد از چاههای کشاورزی، تغذیه محدود آبخوان و افت شدیدتر سطح ایستابی نسبت به سایر بخشهای دشت ساوه را شامل میشود. بر این اساس مناطق جنوب و جنوبشرق دشت ساوه مستعد فرونشستهای شدیدتر و سریعتر هستند و باید در برنامههای مدیریت بحران، به عنوان پهنههای اولویتدار خطر مدنظر قرار گیرند.
ملکیبیگدلی تصریح کرد: البته این امر به معنای مصونیت داشتن سایر بخشهای دشت ساوه از خظر فرونشست نیست. با توجه به کاهش بارندگی در سالهای اخیر، بالا بودن تبخیر، افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی و توسعه صنعت و کشاورزی، کاملاً قابل پیشبینی است که در صورت تداوم روند کنونی، فرونشست از جنوب و جنوبشرق ساوه فراتر رفته و سایر بخشهای دشت را نیز دربرگیرد. این هشدار باید مبنای تصمیمگیری فوری در مدیریت آبخوان به ویژه دشت ساوه قرار گیرد.
وی به وضعیت بیلان منابع آب زیرزمینی دشت ساوه اشاره کرده و بیان داشت: بررسیهای سالانه نشان میدهد که برداشت چاههای کشاورزی، صنعتی و شرب فراتر از توان آبخوان است، بیلان سالانه آب زیرزمینی منفی و رو به تشدید بوده و در برخی نقاط، افت سطح ایستابی به 10ها متر رسیده است. همچنین اثرات اولیه فرونشست، در قالب ترکهای سطحی، آسیب به جادهها و سازهها، در حال نمایانشدن است و این روند نشاندهنده نزدیک شدن دشت ساوه به مرحله فروپاشی آبخوان است.
مهمترین عوامل فرونشست دشت ساوه
این کارشناس ارشد منابع آب تأکید کرد: تبدیل اراضی دیم به آبی و توسعه باغات بدون در نظر گرفتن محدودیتهای هیدرولوژیک منطقه، نخستین و مهمترین عوامل فرونشست دشت ساوه محسوب میشود. در 2 دهه اخیر، شهرستان ساوه شاهد گسترش قابلتوجه باغات بوده است. نزدیکی به پایتخت جذابیت احداث باغ ویلاها را در این شهرستان دوچندان کرده است. این مسئله مصرف آب را به طرز چشمگیری افزایش داده و با فشار مضاعف بر آبخوانها، بیلان منفی منابع آب زیرزمینی را تشدید کرده است.
ملکیبیگدلی به دومین عاملی که سبب بحران فرونشست در دشت ساوه شده است اشاره کرده و در این خصوص ابراز داشت: توسعه گسترده شهر صنعتی ساوه عامل دوم در این بحران است. وجود یکی از بزرگترین شهرکهای صنعتی کشور در ساوه باعث شده است که مصرف آب صنعتی بالا باشد، برداشت از چاههای عمیق افزایش یابد و شبکه شهری نیز فشار بیشتری را تحمل کند و ترکیب مصرف کشاورزی و صنعتی، دشت ساوه را از نظر مصرف آب در مرحله فوق ظرفیت قرار داده است.
وی به سومین عاملی که سبب بحران فرونشست در دشت ساوه شده است اشاره داشته و در این رابطه اضافه کرد: توسعه شهری و نیاز آبی ساختوسازها عامل سوم در ایجاد فرونشست در دشت ساوه است. ساختوسازهای جدید در مناطق مسکونی و احداث باغ ویلاها در شهرستان ساوه در نهایت نیازمند تأمین آب هستند که بخش زیادی از این نیازهای آبی از منابع آب زیرزمینی و آبخوان تأمین میشود. توسعه شهری در مناطق پرخطر فرونشست میتواند خسارتهای سنگینی ایجاد کند.
مدیریت برداشت آبهای زیرزمینی اقدام مدیریتی در جلوگیری از فرونشست دشت ساوه
این کارشناس ارشد منابع آب به بیان راهکارهای پیشنهادی در این حوزه پرداخته و گفت: مدیریت برداشت منابع آبهای زیرزمینی به عنوان یک اقدام مدیریتی، نخستین اقدام در جلوگیری از روند فرونشست در دشت ساوه محسوب میشود. جلوگیری از برداشتهای مازاد، نصب کنتورهای حجمی هوشمند، انسداد چاههای غیرمجاز و اصلاح الگوی کشت و کاهش باغات آببر از جمله اقداماتی است که در این حوزه باید انجام داد. تقویت آبخوان از مهمترین فرایندهایی است که باید در زمره اقدامات اجرایی گنجانده شود.
ملکیبیگدلی افزود: اجرای طرحهای آبخیزداری و پخش سیلاب، احداث سازههای تغذیه مصنوعی و هدایت روانآبهای شهری به آبخوان، از جمله راهکارهای اجرایی است که میتواند تأثیرگذار باشد. همچنین بازنگری در توسعه شهری و صنعتی از دیگر اقدامات مدیریتی است که باید مد نظر قرار گیرد. اعمال محدودیت ساختوساز در پهنههای پرخطر، تعیین سقف توسعه شهر صنعتی بر اساس ظرفیت آبخوان و لحاظ پهنهبندی خطر فرونشست در طرحهای تفصیلی از راهکارهای دیگر است.
وی به راهکارهای فنی و مهندسی که میتواند در جلوگیری از گسترش فرونشست در دشت ساوه تأثیرگذار باشد اشاره کرده و ادامه داد: ایجاد سامانه پایش و هشدار را با پایش ماهوارهای (lnSAR) نصب پیزومترهای جدید، تهیه نقشههای بروزشده پهنهبندی خطر و تأمین اعتبارات پایدار، از دیگر راهکارهایی است که باید در این راستا به آنها پرداخته شود. اما باید در نظر داشت که اجرای هیچ یک از این برنامهها بدون ردیف اعتباری مستقل برای مدیریت فرونشست امکانپذیر نیست.
