یادداشتی از سیدمرتضی میرسراجی؛
منار جنبان‌های غیر اصفهانی
سیدمرتضی میرسراجی (دکترای الهیات و مدرس گروه معارف دانشگاه) طی تتبعی، به منار جنبان‌هایی غیر از منار جنبان معروف شهر اصفهان دست یافته و به تعدادی از آنها در این تحقیق اشاره کرده است.
گذشتگان این سرزمین در موضعی نزدیک به «اصفهان» که اکنون داخل در این شهر است؛ بر سر مزاری، قرن‌ها پیش، دو مناره ساخته‌اند که با تکان دادن یکی، دیگری نیز تکان می‌خورد که در اَفواه مردم به آن «منار جُنبان» می‌گویند و این سازه در ایران بسیار معروف و مشهور است.
اما منار جنبان محدود به اصفهان نیست و ما در این جُستار آهنگ آن داریم که این نوع سازۀ شگفت‌انگیز معماری را از انحصار اصفهانی‌ها خارج سازیم لذا باید از حیث علمی گفت که منار جنبان در جاهای دیگری نیز وجود دارد و حتی پیش از این نیز وجود داشته است؛
یکی از آن نمونه‌ها، مناری در روستای «خَرانَق» در استان «یزد» می‌باشد که یادگاری از دوران «سَلجوقیان» است و این تک مناره نیز مانند منار جنبان اصفهان، با اعمال فشار به حرکت درمی‌آید و اکنون نیز موجود و دائر است.
دیگر مناره در شهر «بَصره» در کشور «عراق امروزی» توسط «ابن بَطوطَه» جهانگرد ناموَر مسلمان در قرن هشتم هجری، گزارش و رؤیت شده است و مربوط به یکی از مناره‌های هفتگانۀ «مسجد علی بن ابی طالب (علیه السلام)» بوده است که قابلیت حرکت و جنبش داشته و ابن بطوطه به چشم آن را دیده و حرکت آن را دریافته است. [۱] ظاهراً در زمان ما از مناره‌های متعدد این مسجد تنها یکی بیشتر باقی نمانده است و معلوم نیست این منارۀ باقی مانده، همان منار جنبانی است که ابن بطوطه تجربه کرده است یا خیر؟
نمونه دیگر از منار جنبان‌های غیر اصفهانی از گزارش «اعتماد السلطنه» (م. ۱۳۱۳ق.) از نویسندگان و رجال سیاسی عهد قاجار استفاده و فهمیده می‌شود که در کتاب خویش از منار جنبانی در شهر «بَسطام» در استان سمنان فعلی و در نزدیکی قبر «بایَزید» -عارف نمای قرن سوم هجری- یاد و تَذکار نموده است که تصویر قدیمی آن در زیر قابل مشاهده است؛
و گزارش اعتماد السلطنه چنین مسطور است؛
«مناره‌ای است که ۳۵ ذَرع (متر) طول آن است و مانند «منار جنبانِ» معروفِ «اصفهان» متحرک است یعنی چون بر زَبَر (بالای) آن روند و به قُوَّت حرکت دهند؛ جنبش و حرکت مناره محسوس و مَرئی شود. »[۲]
منار جنبان دیگری نیز در صفحات تاریخ ثبت شده است که اکنون موجود نیست و به طور کل نابود شده و از گزند حوادث دوران در امان نمانده است و آن مربوط به منارۀ «مسجد جامع نیشابور» در خراسان رضوی امروزی بوده است. در تاریخ در رابطه با ویژگی آن آمده است؛
«…به هندسه (محاسبات و اندازه‌ها) چنان ترتیب کرده بودند (ساخته بودند) که چون «باد» آمد (آید)؛ فراخورد (بر اساس میزان) قوۀ (نیرویِ) باد، آن منار حرکت کردی، اما نیفتادی و هیچ خِشتی و جزئی از وی فاسد (خراب) نشدی! » [۳]
منار جنبانی با ارتفاع بیش از بیست متر نیز در «نُدوشَن»، در استان «یزد» موجود است که گفته شده با وزش باد حرکت و جنبش محسوس دارد و اکنون نیز دائر و پابرجا می‌باشد که تصویر آن در زیر مشخص است؛
بحث:
۱-منار جنبان چنان که گفتیم انحصار به اصفهان ندارد. قطعاً منار جنبان‌ها یا به تعبیر ما «منار جنبان‌های غیراصفهانی» بیشتری از این چند نمونه که در این جُستار ذکر کردیم در ایران و جهان وجود دارد و احتمالاً با بررسی و جستجو‌های بیشتر در شبه قارۀ «هند» نیز نمونه یا نمونه‌هایی از این دست یافت می‌شود.
۲-تکان خوردن مناره، به هیچ وجه «معجزه» یا «کرامتِ» صاحب قبر، بانی مسجد یا سازندۀ اصلی مسجد و حتی خود مسجد نیست بلکه تکنیک و دانش مهندسیِ صِرف است و باید آن را به طور جِد از بحث معجزه و کرامت جدا ساخت.
۳-ارتباط باد با جنبش مناره در منارۀ مسجد جامع شهر نیشابور که اکنون نابود شده است و اثری از آن نیست یا شاید منارۀ جنبان نُدوشن، هر یک به تنهایی یک مقالۀ مستقل را طلب می‌کند زیرا از حیث دانش مهندسی عمران و سازه بسیار مسأله‌ای قابل تأمل است آن هم در خصوص بنایی که برای قرن‌ها پیش بوده و نمایانگر اوج پیشرفت دانش سازه در ایران در عصر اسلامی است. حرکت و جنبش مناره به همراه باد، احتمالاً به دلیل «پدیدۀ تشدید» (رِزونانس) و مطابق با قواعد علم فیزیک رخ می‌داده است. پدیدۀ تشدید ارتباط تنگانگی با مفهوم «نوسان» دارد. مع الوصف درخصوص منارۀ مسجد جامع نیشابور باید گفت که اگر باد یا هر عامل دیگری، به منارۀ مذکور نیرویی خارجی را تحمیل می‌نموده، نیروی اعمال شده سبب حرکت‌های نوسانی (رفت و برگشتی) در سازۀ مذکور می‌شده و با برابر شدن بَسامَد (فرکانس) طبیعی سازه و بسامد تحمیلی توسط باد، نوسان مناره قابل توجه و مرئی می‌شده است و این چنین به تعبیر فیزیکدانان، دامنۀ نوسان بیش از اندازۀ یک نوسان طبیعی رخ نمایی می‌کرده است. لازم به توضیح است که پدیدۀ تشدید حتی منجر به تخریب سازه‌ها نیز می‌شود که در واقع این از اصولی است که مهندسان امروزی در طراحی و ساخت سازه‌های گوناگون به آن توجه ویژه دارند. طبق یکی از نظریه‌های رایج، علت جنبان بودن منار معروف اصفهان نیز به پدیدۀ تشدید نسبت داده می‌شود. دانشمندان از این پدیده در مطالعۀ برخی خواص مولکولی و اتمی نیز بهره می‌برند و بدون شک معروف‌ترین فناوری مبتنی بر پدیدۀ تشدید فناوری تشدید مغناطیسی یا MRI در علوم پزشکی است. به هر روی ساختار متحرک و دارای جنبش منارۀ مسجد جامع نیشابور در عصر خود تداعی‌کنندۀ گیسوان معشوق دلستانی بوده که با دست نوازشگر باد همراهی و موافقت می‌کرده و دل از دلباختۀ بیدل می‌ستانده است.
پی نوشت:
[۱]تحفة النظار، ج۲، ص ۱۳
[۲]مرآة البلدان، ج۱، ص۳۵۴
[۳]تاریخ نیشابور، ص۳۱۸
