سهم بالای محیط در سرخوردگی روانی ایرانیها / چرا افسردهایم؟
افزایش چشمگیر آمار افسردگی در ایران، حتی در صورت فرض صحت ارقام رسمی، نشان میدهد این اختلال روانی به مسالهای فراتر از تجربههای فردی تبدیل شده و نیازمند واکاوی جدی در ابعاد اجتماعی، آموزشی و خانوادگی است.
فرارو- حتی اگر عدد 12 میلیون جمعیتی که در ایران مبتلا به افسردگی هستند دقیق باشد، دو برابری بودن آن نسبت به میانگین جهانی قابل بررسی است. به علاوه، اینکه چه کسانی جزو مبتلایان به افسردگی هستند و با چه علائمی در سطح جامعه حاضر میشوند باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
به گزارش فرارو، 13 درصد از جمعیت ایران مبتلا به افسردگی هستند؛ این آماری است که رئیس مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران عنوان کرده. آمار افسردگی در سنین پایین و مواردی از خودکشی دانشآموزان در سالهای گذشته آموزش و پرورش را واداشته تا با انجام غربالگری سلامت روان قدمی بردارد برای پیشگیری و یا کمک به دانشآموزان افسرده. البته با روشهایی که در نتیجهبخش بودن آنها تردیدهایی وجود دارد.
به راستی سهم مدرسه، خانواده، محیط کنونی جامعه و سایر موارد در افسردگی شهروندان چیست؟ به هنگام رویارویی با چه علائمی میتوان متوجه شد که فرد دچار افسردگی است؟
علیرضا شریفی یزدی، جامعهشناس، روانشناس اجتماعی و مشاور علمی در پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش تهران، در گفتوگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخت:
علیرضا شریفی یزدی به فرارو گفت: «آمارها در کشور ما که بتوان به آن به شکل ۱۰۰ درصدی اکتفا شود، نداریم. اما مشاهدات میدانی و برخی گزارشها نشان میدهد که مساله افسردگی در دنیا، بین آقایان بین ۱۰ تا ۱۲ درصد و بین خانمها بین ۲۰ تا ۲۲ درصد است. در خوشبینانهترین حالت، در ایران دو برابر این نرم جهانی، بر اساس مطالعات مختلف مثل مطالعاتی که وزارت بهداشت انجام داده یا انجمن روانشناسان ایران.»
علائم افسردگی چیست؟
او در مورد علائم و نشانههای افسردگی میان مبتلایان گفت: «ما ۱۵ علامت برای افسردگی داریم که هر کس اگر بیش از ۷ علامت را به مدت بیش از ۲ هفته با خود یدک بکشد، در کانال افسردگی قرار میگیرد. افسردگیها انواع دارد؛ مزمن، ماژور و واکنشی که شکلهای مختلف آن هستند. اما در کلیت، آنچه در کشور قابل مشاهده و پیگیری است این است که این افسردگیها بسیار پایه اجتماعی دارند تا امری فردی باشند.»
این روانشناس اجتماعی گفت: «برای افسردگی ۳ پایه را ذکر میکنند؛ ژنتیک، ۹ ماهه بارداری مادر و محیط که مساله محیط اکنون در کشور ما برای افسردگی بسیار پررنگ است. از آن ۱۵ علامت میتوان به این نشانهها اشاره کرد: اختلال خواب، اختلال خوراک، بیانگیزگی، کاهش لذت از چیزهایی که پیشتر ما را شاد میکرد و اکنون شادی ندارد، مرگاندیشی که دو معنا دارد؛ یکی افکار خودکشی و دیگری ترس از مرگ عزیزان و از دست دادن آنان، گوشهنشینی، فرار از جمع، انزواطلبی، عدم اشتیاق به کارهای نو و جدید و علائم دیگر. همچنین یک سری علائم جسمانی دارد که شناختهشده است و یک سری علائم روحی ـ روانی دارد که به آنها اشاره شد.»
سرماخوردگی روانی نام دیگر افسردگی است
او افزود: «باید به یاد داشت که افسردگیهای سبک گاهی به شکل خودبهخودی از بین میروند. افسردگی در بین اصحاب روانشناسی نام دیگری نیز دارد و از آن با عنوان سرماخوردگی روانی یاد میشود؛ به این معنا که همانطور که افراد سرما میخورند و بهبود مییابند، این نوع افسردگیها نیز ممکن است خودبهخود برطرف شوند. اما در مورد افسردگیهای مزمن و ماژور، دولت باید برای درمان وارد عمل شود.»
این جامعه شناس گفت: «دارودرمانی در مراکز دولتی و خصوصی توسط روانپزشک انجام میشود و سایکوتراپی نیز توسط روانشناسان صورت میگیرد. مراکزی مانند بهزیستی، کمیته امداد و آموزشوپرورش نیز مراکزی دارند که این خدمات را ارائه میدهند. با این حال، باید گفت این امکانات با آنچه در کشور در حال رخ دادن است همخوانی ندارد.»
ما در زمینه تخت درمان فقیر هستیم
او افزود: «تعداد تختهای درمانی برای افرادی که دچار اختلالات روان هستند بسیار کم است و ما در این زمینه فقیر هستیم. برای افراد افسرده، وزارت ورزش و جوانان نقش بسیار مهمی در پیشگیری و درمان دارد؛ از طریق فراهم کردن امکانات ورزشی. همچنین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی میتواند با برنامههای شاد مانند تئاتر و کنسرت به متعادلسازی فضا برای افراد افسرده کمک کند و وزارت بهداشت نیز با آگاهسازی و بیان راههای مبارزه با افسردگی نقش مؤثری ایفا کند.»
بخش بزرگی از این افسردگیها ریشه در مشکلات معیشتی دارد/ آلودگی هوا سبب افسردگی میشود
شریفی یزدی گفت: «اما افسردگیهایی که ریشه در ساختارهای کلان اجتماعی دارند و به نهادهای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و خانواده مربوط میشوند، نیازمند برنامهریزی بلندمدت هستند؛ چرا که بخش بزرگی از این افسردگیها ریشه در مشکلات معیشتی دارد. یکی دیگر از عوامل، محیط زیست است که هماکنون با آن درگیر هستیم. به عنوان مثال، ثابت شده است که آلودگی هوا مستقیما بر افسردگی تاثیر میگذارد و حتی میتواند سبب بروز آن شود. در مجموع، دولت باید اقدامات سنگین و زیرساختی انجام دهد تا بتواند دستکم در حوزه پیشگیری تا حدی موفق باشد.»
در مورد پرسشنامههایی که در خصوص غربالگری روان توسط آموزشوپرورش انجام میشود و در برخی موارد سوالات آن موجب تعجب والدین میشود، مشاور علمی در پژوهشگاه مطالعات آموزشوپرورش تهران گفت: «آموزشوپرورش مرکز مشاوره بسیار قویای دارد. دستگاه تعلیموتربیت یکی از کارآمدترین حوزههایش، مرکز مطالعات روانشناسی آن است که افراد زبدهای در آن فعالیت میکنند. اگر برخی سوالات تعجببرانگیز است، بعید است که به کل دستگاه آموزشوپرورش مربوط باشد. ممکن است این طراحی در یک منطقه آموزشی یا در سطح یک مدرسه انجام شده باشد.»
او افزود: «اما در مورد ترس والدین از انگ اجتماعی نسبت به اختلالات روانی، باید گفت این نگرانی درست است. جامعه ما بهشدت از انگ اجتماعی میترسد و از آن فراری است. بسیاری از افرادی که مراجعه نمیکنند، حالات روحی و روانی خود را نهتنها از جامعه و محیط کار، بلکه حتی از نزدیکان و گاه میان زن و شوهر پنهان میکنند. به همین دلیل این مساله نیاز به برنامهریزی دارد تا بتواند خود را نشان دهد.»
آموزشوپرورش نهادی بسیار مهم برای غربالگری روانی افراد است
شریفی یزدی گفت: «با این حال، آموزشوپرورش نهادی بسیار مهم برای غربالگری روانی افراد است، چرا که با دو بازو سروکار دارد؛ یکی بازوی نهاد آموزش که بهطور مستقیم با دانشآموزان ارتباط دارد و دیگری اولیا و مربیان که با والدین در ارتباط هستند. اگر این غربالگری بهموقع انجام شود و افرادی که در معرض خطر بالای اختلالات روانی هستند شناسایی شوند و بر روی آنها کار روانی انجام گیرد، بسیاری از خودکشیها و اختلالات سنگین در دوران نوجوانی و جوانی بهموقع شناخته میشود و میتوان مداخله حرفهای برای آن انجام داد.»
او افزود: «نتیجه این اقدام، کاهش میزان اختلالات روانی در کشور خواهد بود. آموزشوپرورش امکانات زیادی برای این موضوع دارد، هرچند نه به اندازه پوشش کامل ۱۰۸ هزار مدرسه فعال، اما شبکهای بسیار وسیع در اختیار دارد و میتواند بهعنوان بازوی کمکی موثر برای وزارت بهداشت عمل کند.»
این روانشناس اجتماعی گفت: «معمولا در تحقیقاتی با این وسعت، امکان نشتی بسیار زیاد است؛ امکان بیدقتی در پر کردن پرسشنامهها وجود دارد و حتی احتمال دستکاری دادهها در برخی مراکز منتفی نیست. بنابراین اگر بخواهیم به چنین گزارشهایی استناد کنیم، لازم است نتایج آن حتما توسط افراد و مراکز دیگر تایید شود؛ یعنی نهادهای مستقل این تحقیقات را بازبینی کرده و صحت آن را مورد بررسی قرار دهند. در صورت تایید، تحقیق میتواند علمی تلقی شود و امکان استناد به آن فراهم خواهد بود.»
آموزشوپرورش با دانشآموز حدود ۱۶ هزار ساعت در ارتباط است
او افزود: «با این حال، اینکه مشکلات را صرفا مربوط به آموزشوپرورش یا فقط مربوط به خانواده بدانیم، نگاه دقیقی نیست. دستگاه تعلیم و تربیت ما طی ۱۲ سال، حدود ۱۶ هزار ساعت در عمر با دانشآموزان در ارتباط است و بسیاری از محاسن، معایب و ایرادهایی که ممکن است در یک کودک یا جوان ایجاد شود، قطعاً به ساختار آموزشوپرورش، شیوه رفتار معلم، محتوای کتابها و نظام سنجش مربوط میشود.»
کارکرد خانواده دچار اختلال شده
شریفی یزدی در نهایت گفت: «در کنار آن، در میان نهادهای اجتماعی، مهمترین نهادی که امنیت نسل نو را تامین میکند و پناهگاه نهایی کودکان و نوجوانان ماست، خانواده است. با وجود اینکه کارکرد خانواده دچار اختلالاتی شده، اما همچنان به دلیل روابط عاطفی، نهادی امن محسوب میشود. با این حال، کل ماجرا به خانواده ختم نمیشود؛ نهاد خانواده بهشدت تحت فشار مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، سیاسی و بهداشتی قرار دارد و این فشارها بر کارکردهای آن تاثیر میگذارد و در نهایت به عدم عملکرد مناسب برخی نهادهای دولتی بازمیگردد.»
