در گفتگو با مدیر پایگاه میراث فرهنگی ری مطرح شد؛
تعیین حریم محوطههای تاریخی ری پس از ۹۰ سال در اولویت است
وضعیت نابسامانِ «عروس دنیا» در عصر اسلامی
شهر باستانی ری، یکی از کهنترین و مهمترین مراکز تمدنی ایران با وجود جایگاه تاریخی بیبدیل خود، امروز با چالشهای جدی در حوزه حفاظت، تعیین عرصه و ضوابط مصوب حریم و نیز صیانت از آثار تاریخی و طبیعی مواجه است؛ چالشهایی که به گفته کارشناسان، نتیجه دههها بیتوجهی، توسعه ناهماهنگ شهری و کمبود حمایتهای نهادهای متولی است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، علی هژبری، باستانشناس و سرپرست پایگاه میراث ملی ری، با اشاره به پیشینه کاوشهای علمی در این منطقه به خبرنگار ایلنا گفت: از سال ۱۳۱۳، تعدادی از محوطههای بسیار مهم کشور در شهرستان ری به ثبت ملی رسیدهاند. پس از آن، اریک اشمیت در برخی محوطهها از جمله دژ رشکان که در واقع همان شهر باستانی ری است، کاوشهایی انجام داد و سپس کاوشهای چال ترخان آغاز شد. نتایج این کاوشها، دنیای آن روز را از یافتههای ارزشمند باستانشناسی متحیر کرد اما متأسفانه اشمیت در سانحه هوایی جان خود را از دست داد و به استثنای تعدادی طرح و نقشه و اطلاعات مفید دیگر، نتوانست اطلاعات منتشر شدهای همچون تخت جمشید یا پرواز بر فراز شهرهای ایران از ری داشته باشد حال آنکه او به عنوان باستانشناسی باهوش، از اهمیت ری به خوبی مطلع بود.
به گفته این باستانشناس، ری از پیش از تاریخ به عنوان جایگاه مهم استقرار انسان مورد توجه بوده و آثار قمیآباد از پارینهسنگی جدید تا تپه چشمهعلی نشان از اهمیت فراوان منطقه دارد که بعدها در دوران معرغ و عصر آهن نیز اهمیت روزافزونی یافت. در دوران تاریخی ری، این شهر با عنوان راگا در منابع نزد پادشاهان هخامنشی جایگاه ویژهای داشته و دستکم از دوره اشکانی بر اساس شواهد باستانشناختی، از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.
هژبری با اشاره به جایگاه ری در متون تاریخی توضیح داد: در دوره ساسانی، نام ری بارها در منابع و گِلمُهرهای تاریخی آمده و در دوره اسلامی، این شهر به «عروس دنیا» شهرت یافت و منابع آن را بزرگترین و زیباترین شهر پس از بغداد قلمداد کردهاند؛ شهری بزرگ، پرآوازه و اثرگذار.
او تأکید کرد: یکی از ابعاد مغفولمانده در مطالعات باستانشناسی ری، ارتباط عمیق این شهر با طبرستان، دیلمستان و مازندران امروز است؛ ارتباطی که نقشی کلیدی در تحولات فرهنگی و هنری ایران از گذشته دور داشته است.
این باستان شناس افزود: مازندران قرنها پس از ورود اعراب به ایران، فرهنگ ساسانی را در خود حفظ کرد، زیرا پناهگاه بسیاری از فرهیختگان دوره ساسانی بود که همراه نوادگان شاه به چین پناهنده نشده بودند. این منطقه همواره ارتباط تنگاتنگی با ری داشته و همین پیوند باعث شد ری به مبدأ و منشأ شکلگیری سبک معماری رازی تبدیل شود.
هژبری گفت: ایرانیانی که در ری تأثیرگذار بودند، در حوزههایی چون فلسفه، شعر، موسیقی و معماری با ارتباط مستمر میان ری و مازندران، این سبک شاخص معماری را پدید آوردند؛ موضوعی که قرار است آن را بزودی با شواهد باستانشناسی در مقالهای تخصصی منتشر کنم.
چال ترخان؛ محوطهای جهانی که به فراموشی سپرده شد
وی با اشاره به کاوشهای اشمیت در سال ۱۳۱۵ گفت: محوطه چال ترخان که در نزدیکی روستای عشقآباد ری قرار دارد، آثاری منحصر بفردی همچون گچبریهای متنوع و بینظیری دارد که امروزه نمونههایی از آنها در معتبرترین موزههای جهان نگهداری میشود.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی ری توضیح داد: ابتدا تصور میشد این گچبریها متعلق به دوره ساسانی هستند، اما بعدها دبورا تامسون با پژوهشهای خود در رساله نشان داد که این آثار به اوایل عموماً به اوایل دوره اسلامی و بخصوص دوره اموی تعلق دارند.
وی افزود: چال ترخان یکی از معدود محوطههای است که دوره انتقالی از فرهنگ دوره ساسانی به اوایل دوره اسلامی در ایران را نشان میدهد؛ محوطهای که امروز آن را فراموش کردهایم و به حال خود رها شده است.
فقدان عرصه و حریم در بسیاری از آثار تاریخی ری
هژبری تاکید کرد: پس از گذشت بیش از ۹۰ سال هنوز بسیاری از محوطههای ری عرصه و حریم مصوب ندارند.
او فقدان عرصه و حریم برای آثار تاریخی ری را یک معضل جدی و موضوع قابل انتقاد به میراث فرهنگی کشور دانسته و افزود: مهمترین هدفی که اکنون دنبال می کنیم تعیین عرصه و پیشنهاد حریم این محوطههاست؛ اقدامی که باید سالها پیش انجام میشد.
هژبری به یکی از تلخترین نمونههای تخریب میراث ری اشاره کرد و گفت: از سال ۱۳۱۶، با احداث کارخانه سیمان در کنار دژ رشکان و پای کوه طبرک، روند تخریب این کوه اسطورهای و تاریخی آغاز شد؛ کوهی که بخش مهمی از آثار شهر باستانی ری در پیرامون و روی آن قرار داشت.
او از نابودی یک نقشبرجسته قاجاری مربوط به فتحعلیشاه ـ در حال شکار شیر ـ خبر داد که احتمالاً در حدود سال ۱۳۴۰، بر اثر برداشتهای کوه توسط کارخانه از بین رفته است.
نقشبرجستههای قاجاری؛ آخرین پیوند ری و آنسوی البرز
مدیر پایگاه میراث فرهنگی ری آخرین نمود ارتباط ری با آنسوی البرز را به دوره قاجار مرتبط دانست و گفت: فتحعلیشاه دو نقشبرجسته در این منطقه داشت که یکی از آنها در رشکان از بین رفته و دیگری همان نقشبرجسته شناختهشده چشمهعلی است.
از دیگر دغدغههایی که در سالهای اخیر در پایگاه میراث فرهنگی ری مطرح شده بود، موضوع خشکیدن آب در چشمهعلی بود که علی هژبری درباره آن گفت: آب وجود دارد. اما در اطراف چشمه، پروژههای ساختمانی در حال اجراست که با پمپاژ حجم بالایی از آب، ساختوسازهای زیرزمینی خود را پیش میبرند. بنابراین باید بررسی کرد چه عاملی باعث قطع آب چشمهعلی شده است.
او تأکید کرد: چشمهعلی نهتنها باید بهعنوان یک اثر تاریخی، بلکه بهعنوان یک اثر طبیعی ـ فرهنگی با حریم مستقل دیده شود.
۶۰ حلقه چاه؛ تهدید جدی برای چشمهعلی
به گفته این کارشناس، علاوه بر حفر تونل مترو، حدود ۶۰ حلقه چاه در محدوده کوههای بیبی شهربانو، طبرک و اطراف چشمهعلی حفر شده که میتواند مسیر طبیعی آب را تغییر دهد.
او ضمن تقدیر از عملکرد دادستانی ری که بزرگترین حامی میراث فرهنگی است، خواستار ورود دادستانی و دستگاه قضایی برای مسدودسازی چاههای غیرمجاز شد: دادستانی با پیگیری موثر و ایجاد یک کارگروه تخصصی در صدد بازگرداندن آب به چشمهعلی است.
هژبری تأکید کرد: تعیین حریم دژ رشکان باید در اولویت فعالیتها در دوره جدید قرار بگیرد. البته فصل اول این کار انجام شده و فصل دوم باید هرچه سریعتر تکمیل و ضوابط آن مصوب شود. تعیین حریم چال ترخان و آثار طبیعی چشمهعلی نیز ضروری است.
او با اشاره به ساختار شهر باستانی ری گفت: حصار شهر، مدینه داخله و خارجه (شهر داخلی و خارجی)، گورستانهای زیرین و زبرین، همگی اجزای یک مجموعه عظیم شهری هستند که شواهد امتداد آن در مکانهایی چون ابنبابویه و برج طغرل هم دیده میشود.
بودجه ناچیز و انتظار از ارگانهایی مانند شهرداریها و ارتش
مدیر پایگاه میراث فرهنگی ری با اشاره به کمبود بودجه و اعتبار برای اجرای برنامههای در نظر گرفته شده برای ساماندهی و احیای آثار تاریخی ری در بخش میراث فرهنگی اعلام کرد: انتظار ما از شهرداری، شورای شهر و مجموعه گردشگری بیش از میراث فرهنگی است و همه نهادها باید دست به دست هم دهند تا پایگاه تاریخی ری حفظ شود. تنها در آن صورت میتوان انتظار ثبت جهانی داشت وگرنه این یک رویای خام است.
او اعلام کرد: توسعه شهری بزرگترین گرفتاری محوطههای ارزشمند تاریخی ری است و این محوطه باستانی از گذشته تا امروز مظلوم واقع شده است.
هژبری تاکید کرد: از ساخت کارخانه سیمان در دل شهر باستانی تا تخریب کوهها همگی به این محوطه باستانی آسیب رساندهاند و اگر این اتفاقات در شوش یا هگمتانه رخ میداد، مردم مانع از آن میشدند. از دیگر ساختارهایی که در جوار دژ رشکان در سال ۱۳۱۶ ساخته شد کارخانه گلیسیرین است که متعلق به سازمان اتکا وابسته به ارتش است که شاید بتوان از آنها جهت نگهبانی از این اثر حداقل چشمداشتی داشت.
در پایان او از تمام تلاشهای ارزندهای که سالهای پیش در این محوطهها صورت گرفته تقدیر بعمل آورد.
