حجتالاسلام محمد حائری شیرازی، استاد حوزه و دانشگاه در یادداشتی که در آستانه میلاد باسعادت امیرالمومنین علی (ع) در اختیار ایسنا قرار داده است، نوشت: آسیبهایی مانند مصرفگرایی، سطحینگری و گسست نسلی که امروز فرهنگ جوامع اسلامی را تهدید میکنند، از دیدگاه امام علی (ع) ریشه در انحراف از معیارهای فکری و اخلاقی اسلام دارند.
مصرفگرایی و دنیاپرستی
مصرفگرایی در فرهنگ معاصر جلوهای از دلبستگی افراطی به دنیا و مظاهر مادی است. امام علی (ع) این بیماری فرهنگی را بارها نکوهش کردهاند. در حکمت ۷۷ میفرمایند: «یَا دُنْیَا، غُرِّی غَیْرِی... قَدْ طَلَّقْتُکِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِیهَا؛ ای دنیا، کسی غیر از من را بفریب... من تو را سه طلاقه کردم و بازگشتی در آن نیست.»
این موضع قاطع در برابر دنیاطلبی، دعوتی است به زهد عاقلانه، نه رهبانیت؛ یعنی استفاده از دنیا بدون وابستگی. راهکار مقابله با مصرفگرایی، بازپروری ارزشهای قناعت، اعتدال در مصرف، و ارتقای معنویت فردی است. در حکمت ۵۷ نیز امام علی (ع) میفرمایند: «القَناعَةُ مالٌ لا یَنفَد» یعنی قناعت، ثروتی است که تمام نمیشود. این رویکرد میتواند پایهای برای تربیت اقتصادی و فرهنگی در خانوادهها و نظام آموزشی باشد.
سطحینگری و ضعف اندیشهورزی
سطحینگری یکی از نشانههای افول فرهنگی است که امام علی (ع) آن را خطرناکتر از جهل میدانند، چرا که گاه ظاهری از آگاهی دارد، اما تهی از عمق و تفکر است. در خطبه ۲۷، حضرت با تعبیر عجیبی میفرمایند:
«فَیَا عَجَباً عَجَباً، وَ اللَّهِ یُمِیتُ الْقَلْبَ وَ یَجْلِبُ الْهَمَّ مِنَ اجْتِمَاعِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ عَلَی بَاطِلِهِمْ وَ تَفَرُّقِکُمْ عَنْ حَقِّکُمْ، فَقُبْحاً لَکُمْ وَ تَرَحاً حِینَ صِرْتُمْ غَرَضاً یُرْمَی یُغَارُ عَلَیْکُمْ وَ لَا تُغِیرُونَ وَ تُغْزَوْنَ وَ لَا تَغْزُونَ وَ یُعْصَی اللَّهُ وَ تَرْضَوْنَ؛ فَإِذَا أَمَرْتُکُمْ بِالسَّیْرِ إِلَیْهِمْ فِی أَیَّامِ الْحَرِّ قُلْتُمْ هَذِهِ حَمَارَّةُ الْقَیْظِ أَمْهِلْنَا یُسَبَّخْ عَنَّا الْحَرُّ وَ إِذَا أَمَرْتُکُمْ بِالسَّیْرِ إِلَیْهِمْ فِی الشِّتَاءِ قُلْتُمْ هَذِهِ صَبَارَّةُ الْقُرِّ أَمْهِلْنَا یَنْسَلِخْ عَنَّا الْبَرْدُ؛ کُلُّ هَذَا فِرَاراً مِنَ الْحَرِّ وَ الْقُرِّ، فَإِذَا کُنْتُمْ مِنَ الْحَرِّ وَ الْقُرِّ تَفِرُّونَ فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ مِنَ السَّیْفِ أَفَرُّ»
یعنی شگفتا شگفتا به خدا سوگند، این واقعیّت قلب انسان را میمیراند و دچار غم و اندوه میکند که شامیان در باطل خود وحدت دارند، و شما در حق خود متفرّقید. زشت باد روی شما و از اندوه رهایی نیابید که آماج تیر بلا شدید. به شما حمله میکنند، شما حمله نمیکنید با شما میجنگند، شما نمیجنگید این گونه معصیت خدا میشود و شما رضایت میدهید. وقتی در تابستان فرمان حرکت به سوی دشمن میدهم، میگویید هوا گرم است، مهلت ده تا سوز گرما بگذرد، و آنگاه که در زمستان فرمان جنگ میدهم، میگویید هوا خیلی سرد است بگذار سرما برود. همه این بهانهها برای فرار از سرما و گرما بود. وقتی شما از گرما و سرما فرار میکنید، به خدا سوگند که از شمشیر بیشتر گریزانید.
این هشدار نسبت به ظاهرگرایی و ناتوانی از درک عمیق حقایق است. راهحل امام، تقویت «تفکر، بصیرت و ژرفاندیشی» در جامعه است.
گسست نسلی و بحران انتقال ارزشها
امام علی (ع) به انتقال ارزشها میان نسلها توجه خاص دارند. در نامه ۳۱ به فرزندش امام حسن (ع)، از زبان پدری حکیم و دلسوز، تجربیات زندگی را در قالب نصایحی جاودان بیان میکنند: «وَإِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالأَرْضِ الْخَالِیَةِ، مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْءٍ قَبِلَتْهُ؛ دل جوان همچون زمین آماده است، هر بذری در آن افکنده شود، میپذیرد.
اینجا امام، به ظرافت دوران جوانی و اهمیت تربیت ارزشی و عاطفی نسل نو اشاره میکنند. راهکار عملی ایشان، گفتوگوی مستقیم، محبتآمیز و حکیمانه با نسل جدید، انتقال تجربه با زبانی قابل فهم، و ایجاد پیوند عاطفی و فکری میان نسلهاست.
بنابراین مصرفگرایی با قناعت و سادهزیستی، سطحینگری با تفکر و بصیرت، و گسست نسلی با انتقال فعال و مهربانانه ارزشها قابل درمان است. امام علی (ع) از طریق نهجالبلاغه، ما را به فرهنگ عدالتمحور، عقلمدار و معنویتگرا دعوت میکنند. بازخوانی دقیق این معارف در نظام آموزشی، رسانه، نهاد خانواده و مدیریت فرهنگی میتواند به شکلگیری یک فرهنگ مقاوم و پویا در برابر آسیبهای عصر مدرن بینجامد.
انتهای پیام
