هدایت خان ، خان کتاب خوان

با گذشت زمان، بسیاری از دانسته‌های علمی رنگ باخته و آنچه امروز در دست ما باقی مانده، تنها سایه‌ای از حقیقت است. من نیز هنگام دیدار نخست با هدایت‌خان (خان گیلان) ، انتظار نداشتم که او را همانند دانشمندی اروپایی بیابم. مقایسهٔ حال او با دانش یکسره اروپاییان کاری بیهوده است؛

 آنچه از علوم و کشفیات اروپا به میان ما می‌رسد، هنوز بسیار پراکنده و دورافتاده است. با این همه، حیرت‌آور است که هدایت‌خان با وجود این فاصلهٔ زمانی، آگاهی چشمگیری از منابع گوناگون دارد، توانایی او در شناخت آرایش سیاسی منطقه ما، برایش ناشناخته نیست و از کسی نمی‌پرسد، به صورتی که یکی از همکارانش از من پرسید آیا در اروپا یک خان حکومت می‌کند یا بیشتر؟

هدایت‌خان هر کتابی را که خوب بیابد، با اشتیاق می‌خواند و مفاهیم آن را در ذهن می‌نشاند؛ حتی زبان عربی را به‌درستی می‌فهمد و سخن می‌گوید، همچنین وی اوضاع ایران را از قدیم ترین ایام تا نزدیک ترین ایام را به خوبی می‌داند.

اغلب از روحانیان پرسش‌هایی می‌کند و پاسخ‌های آنان را با دقت می‌سنجد؛ پاسخ‌هایی که او بیشتر وقت‌ها منطقی‌تر از پرسش‌کنندگان می‌یابد. کم‌کم دریافتم گرایش او نه از روی خیال‌پردازی، بلکه از سر خردورزی و تجربه است. رفتارش، برخلاف بسیاری، نشانی از تعصب بیهوده ندارد و همین او را در نظر دیگران خردمندتر جلوه می‌دهد.

شاید دلیلش این باشد که آگاهی علمی بیشتری نسبت به هم‌عصران خود دارد و این برتری در گفتار و رفتارش آشکار است؛ چنان‌که در ایران کمتر دیده می‌شود.

در حقیقت، هدایت‌خان همان است که خود می‌گوید؛ در بسیاری موارد بر دیگر خان‌ها برتری دارد و از امور علمی نیز دور نیست. همچنان که پیش‌تر نیز اشاره کردم، نباید فراموش کرد که علوم در ایران هرگز از میان نرفته‌اند.