یادداشت|سجده؛ نماد خاکساری و عالی‌ترین درجه عبودیت

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، سید محمود جوادی، پژوهشگر، همزمان با فرارسیدن ماه بندگی خدا، ماه مبارک رمضان، در یادداشتی به "سجده" و مفاهیم آن پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:

دنیا با همه زیبایی‌ها و جاذبه‌های مادی‌اش که انسان را اسیر خود کرده، دارای رازهای نهفته و زیبایی‌های پنهان فراوانی است که باید آن را کشف و تجربه کرد. در میان این رازهای نهفته و زیبایی‌های پنهان، عبادت پروردگار یکی از حال‌های خوب، لذت معنوی خاص و از جاذبه‌های روحانی است که رازهای نهفته‌ای را در خود دارد و وقتی خالصانه و بی‌ریا انجام شود، لذت فراوانی به انسان می‌بخشد که بیان آن قابل وصف نیست.

پژوهشگران، مومنان و پیروان ادیان مختلف همچنان در حال رمزگشایی و کشف آثار وبرکات عبادت‌هایی هستند که خداوند متعال آنها را برای بندگان خود واجب کرده است، واجباتی که بسیاری از ما آدم‌ها از فلسفه آن غافل هستیم و یا گاهی بدون توجه به ارزش و برکات آن عبادت، آن را به اکراه و یا بر حسب عادت بجا می‌آوریم و در برخی موارد نیز عده‌ای متاسفانه آن را ترک و نادیده می‌گیرند و خودرا از آثار و برکات آن محروم می‌کنند.

وضو گرفتن، تیمم کردن، غسل کردن، طهارت گرفتن، نماز گزاردن، روزه گرفتن و هر نوع عبادت و طهارت واجبی که بدن در انجام و اجرای آن نقش دارد، یقیناً ضامن سلامتی جسم و روح ماست که خداوند متعال همه جوانب مادی و معنوی آن را سنجیده و سپس بر ما واجب کرده است.

در اینجا قصد داریم به یکی از ظواهر نماز یعنی «سجده» مختصر نگاهی داشته باشیم، عملی که یکی از اجزای واجب نماز به شمار می‌رود و حتی بسیاری از ما خارج از چارچوب نماز نیز آن را با نیت‌های مختلف بارها تجربه کرده‌ایم و از آثار و برکات بی شمار آن بهره مند شده‌ایم.

تعریف سجده

سجده عالی‌ترین و  باشکوه‌ترین حالت بنده است که در آن انسان به خدای خویش نزدیک می‌شود. سجده، نشان کرنش، خاکسارى و اوج فروتنی در برابر پروردگار و نیز عالى‌‏ترین مرتبه و نماد بندگی و عبودیت است. انسانِ نمازگزار با رفتن به سجده، در نهایت تذلل و خاکساری خود را در صف همه مخلوقات تسبیح گوی قرار می‌دهد و هم‌صدا با کل عالم هستی می شود: «وَلِلَّهِ یَسْجُدُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ مِنْ دَابَّهٍ وَالْمَلَائِکَهُ وَهُمْ لَا یَسْتَکْبِرُونَ»[1]؛ (نه تنها سایه‌ها، بلکه) تمام آنچه در آسمانها و زمین از جنبندگان وجود دارد، و همچنین فرشتگان، برای خدا سجده می‌کنند و تکبّر نمی‌ورزند.[2]

سجده کردن علاوه بر دارا بودن نشان خاکساری و نماد عالی‌ترین درجه عبودیت، رازهای نهفته‌ای در خود دارد که حضرت زین العابدین علیه السلام این نماد عبودیت را از میان همه عبادت‌های مستحبی برای تقرّب بیشتر به پروردگار برمی‌گزیند و چنان غرق در این عبادت می‌شود که زبانزد خاص و عام می‌گردد و از آن پس به سیّد الساجدین معروف می‌شود.

سجده از اجزای واجب نماز است و مجموع هر دو سجده در یک رکعت از نماز، رکن است و ماهیت و حقیقت آن نهادن جبین بر زمین است به نیت تعظیم در برابر خداوند متعال. از این روی هرگاه هر دو را عمداً یا از روی فراموشی ترک کند یا به جای دو سجده چهار سجده به جا آورد نماز باطل است. در سجده باید هفت موضع بر زمین قرار گیرد: پیشانی، کف دست‌ها، سر دو زانو، سر دو انگشت بزرگ پا. ذکر سجده واجب است و احتیاط آن است که حدّاقل سه مرتبه «سُبْحانَ الله» یا یک مرتبه «سُبْحانَ رَبِّیَ الْاعْلی وَ بِحمدِهِ» بگوید و هرچه بیشتر بگوید بهتر است. در این حالت آرام بودن بدن لازم است.

معنا و مفهوم سجده

سجده، رمز ادوار چهارگانه زندگی و حیات انسان است. چنانچه حضرت علی علیه السلام می فرماید: سجده اوّلِ نماز، به این معنی است که من از خاکم، سر برداشتن از سجده اول، رمز حیاتِ دنیوی است. رفتن به سجده دوم، رمز موت و در خاک خفتن است، و سربرداشتن از سجده دوم، رمز محشور شدن و زنده شدن پس از مرگ است.[3] چنانچه خداوند در قرآنِ کریم می فرماید :« مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فیها نُعیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَهً أُخْرى‏» [4]؛ ما شما را هم از این خاک آفریدیم و هم به این خاک بازمی‌گردانیم و هم بار دیگر (روز قیامت) از این خاک بیرون می‌آوریم.[5]

امیرالمؤمنین، علی علیه السلام، معنا و مفهوم سجده را به زیبایی توصیف فرموده‌اند: «سجود جسمانى عبارت است از، گذاشتن قسمت‌هاى شریف صورت بر خاک و نهادن کف دست‌ها و نوک پاها به زمین، با خشوعِ قلب و نیّتِ خالص و سجود روحانى، خالى کردن دل است از امور فانى و روى آوردن با تمام وجود به آنچه ماندنى و جاویدان است و برکندن لباس کبر و غرور و بریدن علایق وتعلّقات دنیوى و آراسته شدن به خُلق و خوی‌هاى نبوى .[6]

سفارش اهل بیت علیهم السلام به سجده کردن

مردی خدمت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ رسید، حضرت از او پرسید چه می‌خواهی؟ در جواب گفت: بهشت! حضرت تاملی کردند و سپس فرمودند: «یا عَبْدَ الله أعِنّا بِطولِ السّجُود»[7] یعنی: ای بنده خدا یاری ده ما را (در رساندن به این خواسته) از طریق سجده‌های طولانی. همچنین حضرت علی علیه‌السّلام می‌فرمایند: «أَقْرَبُ ما یَکونُ العَبْدُ مِنَ الله إذَا سَجَدَ» [8]؛ نزدیک‌ترین چیزی که بنده را به خدا نزدیک می‌کند سجده است.

در روایات نیز داریم که سجده طولانی، دشمن‌شکن است. امام صادق علیه‌السّلام در این زمینه می‌فرمایند: «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أحالَ السُجوُدَ حیثُ لَا یَراهُ أحَدٌ، قالَ الشّیطانُ واوَیْلاهُ أطَاعُوا و عَصَیْتُ و سَجَدوُا وَ أبَیْتُ» [9]؛ به درستی انسان هنگامی که سجده را طولانی کرد فریاد شیطان بلند می‌شود که وای بر من! آنها اطاعت خدا کردند و من عصیان کردم، آنان سجده کردند و من نافرمانی کردم.

در پیشینه ابلیس چنین آمده است که او به دلیل سرپیچی کردن از دستور خداوند که فرمود: «فَإِذَا سَوَّیۡتُهُۥ وَنَفَخۡتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُۥ سَٰجِدِینَ»[10]، و برانگیخته شدن حس حسادت و خودبرتربینی در برابر حضرت آدم ابوالبشر، از درگاه الهی رانده شد، سجده ای که فرمان آن نه به منظور عبادت صادر شد بلکه با هدف اطاعت از فرمان الهی بود، اما شیطان با تمرّد و سرپیچی از این دستور، در این آزمون مردود و مطرود درگاه الهی شد و با عمل نکردن به دستور یک سجده سرنوشت ساز، از اوج به حضیض سقوط نمود.

آدمیزاد نباید در برزخِ میان سجده کردن و سجده نکردن توقف کند، یا باید راه بندگی را پیش بگیرد و رستگار شود، یا راه ابلیس را طی کند و سرنوشت خودرا با شیاطین گره بزند. و چه راهی بهتر از راه بندگی که سعادت دنیوی و اخروی با خود به همراه دارد.

فضیلت اطاله سجود

اطاله سجود از کارهای مستحبی است که بینی شیطان را به خاک می‌مالد، امام صادق علیه السلام در این زمینه فرموده‌اند: «بر شما باد به طولانى کردن رکوع و سجود؛ زیرا وقتى که یکى از شما رکوع و سجده خود را طولانى کند، ابلیس از پشت سر او ندا سر می‌دهد که، واى بر من، او اطاعت کرد و من عصیان کردم، او سجده کرد و من إبا نمودم».[11]

اینطور که از روایات و احادیث ائمه اطهار علیهم السلام بر می‌آید، شیطان بیش از هرکس و هرچیز، به عبادت سجده حساس است؛ زیرا او به دلیل امتناع از همین فرمان (فرمانِ سجده) رانده و مغضوب درگاه الهی شد.

در روایتى از امام على علیه السلام اینگونه آمده که سجده را طولانى کنید، زیرا که عملى سنگین‌تر بر ابلیس نیست که ببیند انسانى در حال سجده است، زیرا او امر به سجده شد ولی عصیان کرد.[12]

همانا طولانى کردن سجده، رسم و آئین امامان و بزرگان دین و سنّت توابین است چرا که سجده، معاصی و گناهان را مى‌ریزد، همانطور که باد، برگ درختان را می‌ریزد؛ سجده عالی‌ترین مرتبه از عبادت فرزندان آدم است.[13]

در روایتی از امام صادق (ع) است که شخصی از حضرت سؤال کرد: «لِمَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلاً»؛ چرا خدا حضرت ابراهیم (ع) را به عنوان خلیل و دوست خودش انتخاب کرد و این لقب را به او داد؟ «قَالَ لِکَثْرَةِ سُجُودِهِ عَلَى الْأَرْضِ». حضرت در جواب فرمود چون ابراهیم خیلی خدا را سجده می‏کرد و خودش را برای خدا روی خاک می‏انداخت. این به جهت مطلوبیت این حالت پیش معبود است که کُرنشی بالاتر از این از نظر ظاهر نداریم.

سجده‌های انسان مؤمن در این دنیا، تمرین و مقدمه ای است برای سجودِ او در سرای آخرت. آن کس که برای خالق بی همتای خود در این دنیا سجود نکند، در آن جهان نیز قادر بر این امر نخواهد بود. چنانچه خداوند بزرگ در قرآن کریم می‌فرماید: «یوم یُکشفُ عن ساق و یُدعَونَ إلی السجود فلا یَستطیعون»[14]؛ [یاد کن] روزی را که کار بر آنان به شدت سخت و دشوار شود، [و آن روز که جای هیچ تکلیف و عبادتی نیست به عنوان سرزنش و ملامت] به سجده کردن دعوت شوند، ولی در خود قدرت و استطاعت [سجده کردن] نیابند![15]

اثرات روحانی سجده

سجده کردن علاوه بر ارزش معنوی آن، دارای آثار مثبت جسمانی و روحانی است که از نظر شرعی و علمی به اثبات رسیده است. رسول خدا (ص) گاهی هنگام رو در رو شدن با مشرکین دچار غم و ناراحتی می شدند، این حالات از دید پروردگار پنهان نبود و خداوند متعال برای رفع این ناراحتی، پیامبر اکرم (ص) را به سجده کردن امر می فرمود: «وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ* فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ»[16]؛ ما می‏دانیم سینه تو از آنچه آنها می‏گویند تنگ می ‏شود (و تو را سخت ناراحت می‏کنند). برای دفع ناراحتی آنان، پروردگارت را تسبیح و حمد گو، و از سجده کنندگان باش.

درباره ابعاد روحی و معنوی این فریضه مهم و زیبای عبادی (سجده) به زیاد سخن گفته شده و بر طولانی نمودن و محافظت از آن تاکید شده است. امام صادق(ع) درباره این‌که چرا دعا کردن در سجده توصیه شده است، در پاسخ به سعید بن یسار که پرسید: در حال رکوع دعا کنم یا سجود، فرمودند: « در حال سجود دعا کن؛ زیرا نزدیک‌ترین حالت بنده به خداوند حالت سجده است. (در آن حال) برای دنیا و آخرتت به درگاه خداوند عز و جل دعا کن».

علاوه بر سفارش و تاکید قرآن و اهل بیت پیامبر علیهم السلام بر سجده کردن مومنین هنگام نماز و در شرایط خاص، برخی ادیان و حتی مکاتبی که تمرین‌های مربوط به آرام‌کردنِ ذهن را ترویج می دهند، پیروان خودرا به سجده کردن تشویق می‌کنند، چراکه سجده باعث آسودگی و آرامش در فرد شده و عصبانیت را تسکین می‌دهد.

سجده، قدرت درک و فهم را زیاد می‌کند. دلیلش این است که در سجده به پیشانی ما فشار می آید و باعث می شود که کاملا روی پیشانی متمرکز شویم ( اگر در این حالت به نوک بینی مان نگاه کنیم، خود به خود به پیشانی فشار می آید ) و این امر اگر با دقت و تمرکز زیاد صورت گیرد، بعد از مدت طولانی سبب بیداری چشم بصیرت شخص می گردد. در علوم ماوراءالطبیعه به این چشم، چشم سوم می‌گویند که بین دو ابرو و چشم واقع شده است. در علوم یوگا نیز به چاکرای «آجنا» معروف است. هدف یک یوگی مشتعل کردن انرژی روحانی در چاکراها بالأخص چاکرای آجناست. که بتواند بدون دو چشم طبیعی ببیند. امروز حتی پزشکان روانشناس نیز مبلغان متجدد دین شده‌اند و گرویدن به دین را توصیه می‌نمایند.

آثار سجده بر خاک

یکی از موارد مهم و تاثیرگذار هنگام سجده، سجده کردن بر روی خاک است. بدن در این حالت به دلیل اتصال مستقیم با زمین (عنصر خاک) و تخلیه ی الکتریسیته بدن (امواج منفی) از نقطه ی پیشانی، نتیجه ی ملموس تری را تجربه می کند. شیعیان نیز به همین دلیل و با توجه به مفروش بودن مساجد و خانه ها به انواع فرش‌ها و موکت‌ها، اصرار به سجده کردن بر روی مُهر دارند تا از اثرات مثبت جسمی و روحی آن نهایت بهره را ببرند.

انتخاب کردن تربت امام حسین علیه السلام میان انواع خاک ها و تربت ها یکی از مسائلی است که شیعیان به آن توجه ویژه دارند. در روایتی از امام صادق(ع) نیز اثرات سجده کردن بر تربت امام حسین(ع) سوال شد که فرمودند: «سجده کردن بر تربت حسین علیه‏‌السلام حجاب‌های هفت‌گانه را می‏‌شکافد»[17].

مرحوم ‌آیت الله محمدعلی ناصری استاد اخلاق حوزه در توضیح فضیلت سجده بر تربت امام حسین علیه السلام  و تسبیح  تربت می گفت: زمانی که به تربت امام حسین(ع) سجده می‌کنی، حجاب‌ها عقب می‌رود و در صورتی که شرایط دیگرش را داشته باشی، می‌توانی عالم ملکوت را ببینی.

همچنین یکی از  ابعاد ظاهری سجده خاشعانه بر خاک، نمایان شدن آثار آن بر چهره سجده‌کنندگان است، این حالت می‌تواند به صورت نورانی شدن چهره ی فرد سجده کننده بازتاب پیدا کند. قرآن کریم در مورد پیدا شدن آثار سجده در سیمای اصحاب پیامبر بر اثر عبادت در آیه 29 سوره فتح می فرماید: «محمد رسول الله والذین معه... تراهم رکعا سجدا یبتغون فضلا من الله ورضونا سیماهُمْ فی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ...» محمد فرستاده خدا است وکسانی که با او هستند... پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می‌بینی، آنها همواره فضل خدا و رضای او را می‌طلبند، نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است... (بعضی گفته‌اند: منظور از «سیماهم فی وجوههم» آثار سجده در پیشانی است، اما برخی دیگر، آثار سجده را در نورانی شدن چهره عنوان کرده اند).

سجده شُکر

تا اینجا به کیفیت سجده، فلسفه، اهمیت، آثار و خواص آن اشاره کردیم و اینکه این نوع عبادت چه نقشی در سلامت جسم و روح ما ایفا می کند. این مطلب را با سجده ی شکر، سجده سهو، دستور این سجده و سجده‌های واجب قرآنی به پایان می‌رسانیم، و از خداوند متعال می‌خواهیم مارا از برکات سجده در دنیا و آخرت بهره‌مند سازد.

سَجده شُکْر از سجده‌های مستحب است که انجام آن برای شکرگزاری نسبت به نعمت یا دفع بلا سفارش شده است. سجده شکر پس از پایان نماز، چه نماز واجب و چه مستحب به عنوان یکی از تعقیبات پرفضیلت است. برای انجام سجده شکر، رو به قبله بودن و طهارت لازم نیست.

سجده شکر در موارد زیر مستحب مؤکد است:

- بعد از هر نماز واجب و مستحب: اگر چه سجده بعد از نمازهای واجب در روایات آمده است، ولی انجام آن بعد از برخی نمازهای واجب مانند نماز مغرب تأکید بیشتری شده است. امام کاظم(ع) فرمود: «این سجده (بعد از نماز مغرب) را ترک نکن؛ زیرا دعا در آن مستجاب است.»[18]
- هنگام رسیدن نعمتی جدید و یا تجدید نعمت
- هنگام دور شدن نقمت و بلایی از انسان و نیز یاد آوری آن‌ها
- پس از توفیق یافتن در به جا آوردن عملی نیک یا ترک گناه
- هنگام مشاهده فرد مبتلا به بلایی و دیدن فاسق. [19]

سجده ی سهو

سجده سهو از آن مواردی است که اغلب نمازگزاران آن را تجربه می‌کنند و همه باید با مواردی که در آن سجده سهو واجب می شود آشنا باشند. برای چند چیز بنابر احتیاط واجب باید سجده سهو به جا آورد:
ـ کلام بی‌جا در نماز.
ـ سلام بی‌جا.
ـ سجده فراموش شده.
ـ تشهد فراموش شده.
ـ اگر به جای ایستادن سهواً بنشیند، یا به جای نشستن برخیزد.
ـ در شک میان (4 و 5) بعد از سجده دوم واجب است نماز را تمام کند، بعداً دو سجده سهو به جا آورد.

دستور سجده سهو این گونه است که بعد از نماز (در حال نشسته)، بلافاصله نیّت سجده سهو کند و بعد به سجده رود و گوید: «بسْمِ اللهَ وَ باللهِ السّلامُ عَلَیْکَ أیّها النّبی و رَحمةُ اللهِ و بَرَکاتُهُ» یا «بِسم اللهِ و بِاللهِ اَللّهُم صَلِّ عَلی محمّد و آل محمّد». سپس سر از سجده برمی‌دارد و می‌نشیند، دوباره به سجده می‌رود و همان ذکر را می‌گوید و بعد از آنکه سر از سجده برداشت تَشهّد می‌خواند و سلام می‌دهد. سجده سهو باید رو به قبله و با حالت وضو و طهارت باشد و پیشانی را نیز به چیزی گذارد که سجده نماز بر آن جایز است.

سجده‌های تلاوت

سجده تلاوت که از آن به سجده عزیمه نیز یاد می‌شود سجده‌ای است که به سبب تلاوت آیات سجده در قرآن، بر شخص مسلمان واجب یا مستحب می‌گردد.[20] آیات سجده پانزده آیه است که سجده در چهار آیه، واجب و در 11 آیه، مستحب است.[21] در 11 مورد، سجده کردن مستحب است.

1- سوره اعراف (آیه 206 آخر سوره)، وقتی که به «وَ لَهُ یسْجُدُونَ» رسید.
2- سوره رعد (آیه 15) وقتی که به «وَ ظِلالَهُمْ بِالغُدُوِّ وُ الْاصالِ» رسید.
3- سوره نحل (آیه 49 و 50) وقتی که به «وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ» رسید.
4- سوره بنی‌اسرائیل (آیه 107 تا 109) وقتی که به «وَ یزِیدُهُمْ خُشُوعاً» رسید.
5- سوره مریم (آیه 58)، وقتی که به «خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکیا» رسید.
6- سوره حج (آیه 18)، وقتی که به «یفْعَلُ ما یشاءُ» رسید.
7- سوره حج (آیه 77)، وقتی که به «وَ افْعَلُوا الْخَیرَ» رسید.
8- سوره فرقان (آیه 60)، وقتی که به «وَ زادَهُمْ نُفُوراً» رسید.
9- سوره نمل (آیه 25 و 26)، وقتی که به «رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» رسید.
10- سوره ص (آیه 24)، وقتی که به «وَ خَرَّ راکعاً وَ أَنابَ» رسید.
11- سوره انشقاق (آیه 21)، وقتی که به «إِذا قُرِئَ» رسید.

همچنین در چهار سوره از قرآن مجید آیه های سجده واجب قرار دارند؛ این آیه ها عبارتند از:
1ـ  سوره «سجده»، سورة 32، آیه 15.
2ـ  سوره «فصلّت»، سورة 41، آیه 38.
3ـ  سوره «اَلنّجم»، سورة 53، آیه 62.
4ـ  سوره «علق»، سورة 96، آیه 19.
(هر گاه انسان آیه سجده را بخواند یا گوش کند باید فوراً به سجده رود).
در سجده واجب قرآن، باید پیشانی را بر چیزی بگذارد که سجده نماز بر آن جایز است (بنابر احتیاط واجب). و ذکر گفتن واجب نمی‌باشد. سوره‌های سجده دار را نباید در نماز خواند و موجب بطلان نماز می‌شود[22]. بر فرد جنب و حائض حرام است خواندن کلمه یا آیه ای از این سوره‌ها؛ چه آیه سجده باشد یا آیات دیگر این چهار سوره. [23]
منابع:

1. آیه 49 سوره نحل.
2. ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
3. بحارالانوار، ج 82، ص139.
4. آیه 55 سوره طه.
5. ترجمه مهدی الهی قمشه ای
6. غرر الحکم : 2210- 2211
7. کلینی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، ج3، ص266.
8. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج10، ص346.
9. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج79، ص233.
10. آیه 72 سوره ص.
11. مستدرک سفینه البحار، نمازى شاهرودى، على‏، جامعه مدرسین‏، قم‏، 1418 قمری‏، چاپ: اول‏، ج ‏4، ص 189، ماده «رکع».
12. الإحتجاج على أهل اللجاج، طبرسى، احمد بن على‏، محقق / مصحح: خرسان، محمد باقر، نشر مرتضى‏، مشهد، 1403 قمری‏، چاپ: اول‏، ج ‏1، ص 247–  بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح جمعى از محققان‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، 1403 قمری‏، چاپ: دوم، ج ‏65، ص 265، الأخبار.
13. مستدرک سفینه البحار، نمازى شاهرودى، على‏، جامعه مدرسین‏، قم‏، 1418قمری‏، چاپ: اول‏، ج ‏4، ص 474، ماده «سجد».
14. سوره قلم، آیه 42
15. ترجمه انصاریان
16. سوره حجر، آیه های 97 و 98.
17. امالی الطوسیّ: 664 / 1389 منتخب میزان الحکمة: 264
18. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‌1، ص331.
19. نجفی، جواهر الکلام، 1365ش، ج10، ص234-240؛ یزدی، العروة الوثقی‌، 1419ق، ج2، ص584-585؛ کرکی، جامع المقاصد، ج2، ص317.
20. فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص391
21. جواهرالکلام، جلد 10،ص 210-214
22. تحریر الوسیله، امام خمینی، ج 1، ص169
23. تحریر الوسیله، امام خمینی، ج 1، ص40

انتهای پیام/