ایلنا گزارش میدهد؛
تب گنجیابی در جامعه مانند ویروس در حال گسترش است/ ادامه غارت آثار باستانی در بسیاری از محوطههای کشور
همزمان با توقف کاوشهای علمی، محوطههای تاریخی یکی پس از دیگری در معرض حفاریهای غیرمجاز قرار گرفتهاند؛ حفاریهایی که نه شب میشناسد و نه مرز، و پشت آن شبکههایی قرار دارد که به گفته متخصصان، از ابزارهای ساده محلی فراتر رفته و اکنون به مافیای واقعی قاچاق تبدیل شدهاند.
به گزارش ایلنا، گزارشهای میدانی نشان میدهد در بسیاری از محوطهها حتی پایهایترین حفاظت وجود ندارد. یگانهای حفاظتی با کمبود نیروی انسانی و ماهها تأخیر در پرداخت حقوق مواجهاند، پروژههای باستانشناسی به دلیل نبود اعتبار نیمهکاره رها شدهاند و محوطههایی که باید به سایتموزه تبدیل شوند، به محل رفتوآمد سوداگرانی تبدیل شدهاند که بهصورت علنی در شبکههای اجتماعی فعالیت میکنند و حتی آموزش حفاری میدهند.
در چنین شرایطی، هر فصل کاوش نه به کشف، بلکه به نجاتبخشی محدود میشود؛ آن هم در حد چند متر مربع، در حالی که وسعت برخی محوطهها به دهها هکتار میرسد.
پژوهشگران میگویند مشکل تنها کمبود بودجه نیست؛ تصمیمگیریهای غیرتخصصی نیز چرخه کاوش، حفاظت و مرمت را مختل کرده است. بهویژه آنکه برخی مدیران ارشد حتی اشراف اولیه بر تاریخ ایران ندارند و برنامههای کلیدی میراث فرهنگی را بر پایه نیازهای واقعی این حوزه تنظیم نمیکنند.
بسیاری از باستانشناسان برای انجام کاوشهای ضروری اعتبار کافی ندارند
رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با ابراز نگرانی از وضعیت کاوشهای باستانشناسی بیان کرد: بزرگترین نگرانی این است که پس از پایان کاوش، بسیاری از محوطهها رها میشوند، حفاظت نمیشوند و به سایتموزه تبدیل نمیگردند. حتی محوطههایی مانند تل آجری نزدیک تختجمشید نیز با وجود حفاظت نسبی، هنوز امکان بازدید گسترده برای گردشگران و پژوهشگران را ندارند.
مصطفی دهپهلوان در گفتوگو با ایلنا افزود: در دو تا سه دهه گذشته بیش از ٩٠ درصد کاوشها، اضطراری و نجاتبخشی بوده و تنها ۵ تا ١٠ درصد به کاوش کامل رسیده است. بسیاری از باستانشناسان حتی برای انجام کاوشهای ضروری اعتبار کافی ندارند، چه برسد به حفاظت طولانیمدت.
عضو هیات علمی گروه باستانشناسی دانشگاه تهران نمونهای از این وضعیت را چنین شرح داد: در محوطهای در بوئین زهرا با وسعت حدود ۲۰ هکتار، تنها ۲۰۰ متر مربع کاوش شد و حتی از این بخش نیز فقط ۴۰ تا ۵۰ درصد کاوش کامل صورت گرفت. با وجود این حجم محدود، ۲۷ پایاننامه ارشد و دکتری و نزدیک به ۳۰ مقاله علمی از آن استخراج شد.
او تأکید کرد: اگر امکانات و زیرساختهایی مشابه محوطههای بزرگ ترکیه مانند چاتالهویوک وجود داشت، میتوانستیم کاوشها را زیر سوله انجام دهیم و بازدیدکنندگان در جریان روند علمی کاوش قرار گیرند. اما در ایران، محوطههایی مانند شهر سوخته، جیرفت و فیروزآباد به دلیل کمبود اعتبارات دچار توقفهای طولانی شدهاند.
دهپهلوان با اشاره به محدودیتهای مالی گفت: اعتبارات مربوط به کاوش، حفاظت و مرمت بسیار ناچیز است و نبود نگاه تخصصی در سطح مدیریت ارشد، چالشها را تشدید کرده است. بسیاری از مدیران ارشد حتی شناخت کافی از سلسلههای تاریخی کشور ندارند و این موضوع بر روند تصمیمگیری اثر منفی میگذارد.
او درباره ظرفیت گردشگری باستانشناسی گفت: اگر گردشگری باستانشناسی به شکل درست توسعه یافته بود، میتوانست بخش قابل توجهی از هزینههای کاوش و حفاظت را تأمین کند اما گردشگری داخلی نیز بهطور اصولی اجرا نشده و بازدیدکنندگان امکان برخورداری از محتوای کامل، جذاب و استاندارد در سایتها را ندارند.
دهپهلوان تاکید کرد: برای حفاظت و استفاده پایدار از میراث فرهنگی، لازم است کاوشها به شکل نجاتبخشی، حفاظتشده و با استانداردهای مناسب انجام شود و شفافسازی و اطلاعرسانی به مردم و رسانهها تقویت شود.
قاچاقچیان آثار باستانی آزادانه در شبکههای اجتماعی فعالیت میکنند
رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری درباره ظرفیتهای از دسترفته گردشگری باستانشناسی سادآور شد: ما نتوانستیم مسیر مناسب را برای مردم فراهم کنیم و آنها را در جریان گردشگری باستانشناسی داخلی قرار دهیم. برای نمونه، پیشنهادی برای شهر سوخته ارائه دادم و گفته شد سالی 2 میلیارد تومان از محل گردشگری به این پروژه اختصاص داده میشود تا بازدید گستردهای داشته باشیم و حتی علاقهمندان و فرهیختگان بتوانند در کاوشها حضور یابند و فعالیتها را از نزدیک مشاهده کنند. با این حال، ما از این ظرفیتها بهدرستی استفاده نکردیم، زیرا مدیران ارشد اشراف کافی بر موضوعات فرهنگی و گردشگری ندارند و برنامهریزی مناسبی انجام نمیدهند.
حفاریهای غیرقانونی در فارس و کل کشور
او در ادامه به وضعیت قاچاق آثار باستانی اشاره کرد و افزود: حفاریهای غیرقانونی در ایران به شدت رواج دارد و استان فارس نمونه بارز آن است. برای مثال، در پرونده محموله ضبط شده فرودگاه امام، حدود ۲۰ چمدان کشف شد و متهم اعتراف کرد این هفدهمین بار بوده که محموله را از طریق هواپیما منتقل میکرد؛ نه از طریق مرز یا لنج.
دهپهلوان تأکید کرد: وزارت میراث فرهنگی به جای برگزاری همایشها و جشنوارههای پرهزینه، باید توان مالی خود را متمرکز بر حفاظت از محوطهها و پیگیری حقوقی قاچاقچیانی کند که آزادانه در شبکههای اجتماعی فعالیت میکنند و حتی لایو پخش میکنند و مشاوره میدهند. اقداماتی که تا کنون انجام شده، بسیار ناچیز است.
او با اشاره به وضعیت یگان حفاظت گفت: به نیروهای یگان حفاظت حقوق داده نمیشود؛ اعضای یگان تختجمشید به من گفتهاند که چند ماه حقوق نگرفتهاند. این محوطه جهانی متعلق به ایران است، اما کشور در حفاظت از آن رهاست.
غارت آثار باستانی در بسیاری از محوطهها ادامه دارد
دهپهلوان درباره ضعف مدیریتی در وزارت میراث فرهنگی افزود: در دوره مدیریت من، تازه دستورالعمل اجرایی پروژههای عمرانی وزارت میراث فرهنگی آماده شد؛ کاری که وظیفه پژوهشگاه نبود و باید معاونت میراث آن را انجام میداد. این دستورالعمل، که مطابق برنامههای چهارم و ششم است، میتواند سپر محکمی برای حفاظت از میراث فرهنگی در پروژههای عمرانی باشد. سؤال این است که چرا مدیران قبلی آن را آماده نکردند؟ آیا سهلانگاری، جهل به قانون یا فقدان دغدغه بود؟
رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری همچنین به وضعیت استان فارس اشاره کرد و گفت: غارت آثار باستانی در بسیاری از محوطهها ادامهدارد و قوانین بازدارنده نیست. حتی افرادی در این مسیر جان خود را از دست میدهند. انگیزهها طمع است؛ مردم عادی به ١٠٠ میلیون یا ٢٠٠ میلیون فکر میکنند و میلیاردرها به هزاران میلیارد. متاسفانه ذهنیت عمومی درباره میراث فرهنگی غلط است؛ هر جا میروم، وقتی میگویم باستانشناسم، بهجای توجه به میراث، سریع میگویند «گنج زیر خاکی».
دهپهلوان ادامه داد: این نگاه حتی در میان مدیران و استادان باسابقه هم دیده میشود؛ فرهنگسازی لازم است، اما قوانین باید درست اجرا شوند. وقتی یک مسئول در وزارت میراث میگوید برای بازداشت یک فرد باید ٨میلیارد پول گذاشت، معنایش چیست؟
او با بیان تجربه تهدیدهای شخصی خود گفت: میتوانم با قاطعیت بگویم تنها باستانشناسی هستم که به این میزان توسط قاچاقچیان تهدید شدهام؛ تهدید به قتل و تهدید به ربودن فرزندم. دیگر خسته شدهام؛ آنقدر فشار و تهدید دیدهایم که توان ادامه کار ندارم؛ وقتی از جان و دل کار میکنید، نتیجه این میشود.
رئیس سابق پژوهشگاه میراثفرهنگی با تشریح ابعاد جدید تخریب، نسبت به گسترش فعالیت مافیای قاچاق آثار تاریخی هشدار داد.
دهپهلوان گفت: در سالهای اخیر همان شبکههای قاچاق به شکلی سازمانیافته حتی برای فعالان و مدافعان میراث فرهنگی تلهگذاری کرده و با اعمال فشار، برخی افراد را به نوشتن مطالب تخریبی و طرح اتهام علیه متخصصان مجبور میکنند.
مقایسه صریح با عراق و نقد جدی ساختار حفاظت در ایران
او با اشاره به تجربه باستانشناسان خارجی در عراق و برخوردهای سختگیرانه دولت صدام علیه قاچاقچیان، گفت: در مواردی که حفاریهای غیرمجاز در محوطههای باستانی گزارش میشد، دستور بازداشت فوری و مجازات شدید صادر میگردید و این سختگیریها در ارتقای حفاظت میراث مؤثر بود.
دهپهلوان با استناد به سفر میدانی خود به عراق در سال ۱۳۹۷، تأکید کرد:اگر داعش را کنار بگذاریم، وضعیت حفاظت از میراث فرهنگی عراق بهمراتب بهتر از ایران است؛ زیرا محوطهها با نگهبانان مسلح، نظارت دائمی و سازوکارهای سختگیرانه حفاظت میشوند.
عضو هیات علمی گروه باستانشناسی دانشگاه تهران عنوان کرد: به جرأت میگویم وضعیت کنونی ما در حوزه حفاظت از میراث فرهنگی هیچ تفاوتی با افغانستان ندارد. اکنون محوطههایی در ایران غارت میشود که غارت تاریخی جیرفت در برابرش قابل مقایسه نیست.
دهپهلوان با اشاره به محوطه وسیع و ارزشمند در خوزستان با وسعت ۶۰ تا ۱۸۰ هکتار متعلق به صدر اسلام؛ مشاهده ابعاد تخریب و غارت در این منطقه او را تا مرز بیهوشی برده است و گفت: این وضعیت در مناطقی از دیگر استانها نیز تکرار شده و ابعاد بحران در حال گسترش است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه قوانین فعلی کافی و صریح هستند، مشکل اصلی را نبود اجرای مؤثر و قوه قهریه دانست و گفت: بدون برخوردهای جدی و عبرتآموز با متخلفان، هیچ سیاست حفاظتی موفق نخواهد بود.
وی با یادآوری قوانین سختگیرانه دهه ۶۰ درباره مواد مخدر، افزود: بخشی از موفقیت آن دوره ناشی از قاطعیت در برخورد بوده است.
او بخش دیگری از بحران را فرهنگی دانست و گفت: تب گنجیابی در جامعه مانند ویروس در حال گسترش است؛ بهگونهای که حتی در مهمانیهای خانوادگی مهمترین پرسش برخی افراد پیرامون گنج است. این روند حملهای بزرگ به میراث کشور است که متخصصان تنها میتوانند از گوشه نظارهگر آن باشند زیرا عملاً ابزار مقابله کافی در اختیار ندارند.
عضو هیات علمی گروه باستانشناسی دانشگاه تهران معتقد است تا زمانی که قوه قضاییه این موضوع را مسئلهای اولویتدار نداند، تخریبها ادامه خواهد داشت و تصریح کرد: در برخی موارد برخورد جدی با قاچاقچی صورت نمیگیرد و با توجیهاتی مانند دانشجو بودن، سن کم یا نگرانی از آسیب زندان، احکام سبک داده میشود؛ موضوعی که عملاً به غارتگران چراغ سبز میدهد.
دهپهلوان تأکید کرد: اگر چند مورد مجازات سخت برای حفاران غیرمجاز اجرا شود، اثر پیشگیرانه گستردهای خواهد داشت.
