راز حفر تونل ۵ کیلومتری بازار بزرگ تهران؛ چگونه هیچکس خاکها را ندید؟
در بازار بزرگ تهران زیر پای هزاران نفر، بدون اطلاع کسی، تونلی ۵ کیلومتری ساخته شده و حالا همه نگران جان هزاران نفر و سازههای آن هستند.
فرارو- روزانه ۱۰ هزار نفر در سه سرای بازار بزرگ تهران تردد دارند؛ ۱۰۰۰ باب مغازه هم آنجاست. ممکن است نشانههایی همچون ترکخوردگی دیوارها بر روی این مغازهها یا غرفهها و سازههای اطراف دیده شده باشد. اما، هیچ یک از آنها نمیدانستند که بر روی تونلی ۵ کیلومتری راه میروند. اما چرا و چگونه این تونل حفر شد؟
به گزارش فرارو، تصوری که از حفر ۵ هزار متر تونل زیر بازار بزرگ تهران، بدون آنکه کسی متوجه شود، شکل میگیرد، بیشتر به صحنهای از فیلم رستگاری در شاوشنگ شباهت دارد. در این فیلم، اندی دوفرین طی ۲۰ سال بهتدریج تونلی برای فرار حفر میکرد و خاک حاصل را در لباسهایش پنهان میساخت تا هنگام هواخوری در حیاط زندان خالی کند.
حالا اما با اعلام خبر حفاری مخفیانه و غیرمجاز ۵ هزار متر تونل در زیر بازار بزرگ، از شیوه انتقال حجم عظیم خاک تا نوع تجهیزات مورد استفاده مورد پرسش قرار میگیرد. آیا ابزار حفاری این افراد، مانند اندی، تنها یک چکش بوده؟ آیا اساسا چنین عملیاتی در قلب یک شهر، آن هم در بازاری شلوغ و پرتردد مانند بازار بزرگ تهران، در سکوت، واقعا امکانپذیر است؟
تفاوت ماجرا اینجاست که اقدام دوفرین به آزادی او ختم میشد و خطری برای جان دیگران نداشت؛ در حالی که حفاری در مرکز شهر میتواند با اقتصاد، بافت اجتماعی و مهمتر از همه جان مردم تهران و شاید حتی فراتر از آن، کل کشور، بازی کند. پرسش اصلی این است که چنین پروژهای چگونه و با چه پیامدهایی میتواند در سکوت پیش برود؟
تصویری از حفاری غیرمجاز در بازار بزرگ تهران
فریبرز ناطقی الهی، بنیانگذار مقاوم سازی و مدیریت بحران زلزله و دکتری مهندسی سازه از دانشگاه کلمبیای آمریکا در گفتوگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخته و میگوید: «در پاییندست خیابان انقلاب، شرایط خاک آبرفتی است و سطح آبهای زیرزمینی در این محدوده بالاست. هرگونه دخلوتصرف در چنین شرایطی میتواند پایداری مناطق اطراف تونل را در شعاعی حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ متر تحتتاثیر قرار دهد. بنابراین این مسئلهای نیست که شهرداری یا وزارت مسکن و شهرسازی بتوانند بهسادگی از کنار آن عبور کنند.»
انتقال خاک بدون رویت افراد، غیر عادی است
فریبرز ناطقی الهی به فرارو میگوید: «طبیعتا اگر حدود ۵ کیلومتر تونل زیر بازار بزرگ تهران حفر شده باشد، بدون آنکه افرادی در آن محدوده یا در طول مسیر متوجه آن شده باشند، یا بدون اینکه برداشت و خروج حجم عظیم خاک دیده شده باشد، امری غیرعادی است؛ همانطور که اغلب نیز چنین تصوری دارند. بهطور حتم نوعی هماهنگی باید وجود داشته باشد.»
چطور شریانهای حیاتی حین حفر دچار اختلال نشدند؟
او ضمن اشاره به این مساله که در مقاطعی ممکن است خاکهایی که از زیر زمین برداشت شده، به سمت پروژههایی که در طول مسیر و روی سطح زمین فعال بودهاند منتقل و از آنجا خارج شده باشد میگوید: «این احتمال وجود دارد که در مسیر، چند پروژه ساختمانی قرار داشته که خاکها از همان نقاط بیرون برده میشده است. اگر این اقدام بهصورت هدفمند انجام شده باشد، میتوان گفت شهرداری به این دلیل که پروژهای بزرگ، مانند یک شاپینگسنتر وجود داشته و جابهجایی حجم زیادی خاک امری طبیعی به نظر میرسیده، لزوما در جریان قرار نگرفته است؛ هرچند تصور چنین موضوعی کمی دشوار است.»
در ادامه او اشاره میکند: «دستگاههایی مانند آب و فاضلاب و شریانهای حیاتی نظیر لولههای برق و گاز نیز باید متوجه شکستگیها و اختلالهایی میشدند؛ به همین دلیل، این مسئله تا حدی تعجببرانگیز به نظر میرسد.»
در بازار بزرگ دیوارهای فرسوده را میتراشند تا مساحت مغازه زیاد شود
بنیانگذار مقاوم سازی و مدیریت بحران زلزله میگوید: «در شرایطی که ایران امروز با آن مواجه است، علت این اقدام و حفر تونل زیر بازار بزرگ تهران، علاوه بر انگیزههای اقتصادی، میتواند دلایل دیگری نیز داشته باشد و هیچ احتمالی را نمیتوان بعید دانست. بهعنوان مثال، بارها مشاهده شده است که در بازار بزرگ تهران، دیوارهایی که خود بهطور ذاتی ضعیف هستند، تراشیده میشوند تا مساحت مغازهها اندکی افزایش یابد. اینکه آیا این تونلها برای استفاده بهعنوان انبار یا برای مقاصد خاص دیگری حفر شدهاند، مشخص نیست؛ اما در هر صورت نیازمند ارائه گزارشی رسمی و بررسی دقیق است.»
زیر بیمارستان امام خمینی تونلی به عرض دو جیپ قرار دارد
او اشاره میکند که در تاریخ ایران با نمونههایی از چنین اتفاقاتی مواجه بودهایم و ادامه میدهد: «بهعنوان مثال، در بازدیدی که از بیمارستان امام خمینی در میدان توحید داشتم تا میزان مقاومبودن آن بررسی شود، مشخص شد تونلهایی در زیر مجموعه وجود دارد که ماشینرو هستند و دو جیپ میتوانند همزمان از کنار یکدیگر عبور کنند. این تونلها در زمان متفقین حفر شدهاند؛ در دورهای که در ابتدا قصد احداث بیمارستان وجود نداشت و پس از آن تصمیم به ساخت بیمارستان گرفته شد. در حال حاضر نیز گاهی تجهیزات میان ساختمانهای مختلف از طریق همین تونلها جابهجا میشود.»
در این راستان اشاره میکند: «اینکه این تونلها به دلایل اقتصادی، نظامی یا هر علت دیگری ساخته شده باشند، اکنون قابل بررسی و کنترل است. اگر فرض بر این باشد که افرادی با چنین سطحی از پنهانکاری و به شکلی حرفهای دست به این اقدام زدهاند، حالا که موضوع آشکار شده است، باید ابعاد مختلف و کموکیف ماجرا بهطور کامل و دقیق مورد بررسی قرار گیرد.»
پاییندست خیابان انقلاب، شرایط خاک آبرفتی است/ اگر تونل در لایههای بالا باشد احتمال ایجاد مشکل در ساختمانهای اطراف هم وجود دارد
ناطقی الهی میگوید: «از همه مهمتر، نگرانی اصلی ما به موقعیت زمین بازمیگردد؛ چراکه در پاییندست خیابان انقلاب، شرایط خاک آبرفتی است و سطح آبهای زیرزمینی در این محدوده بالاست. هرگونه دخلوتصرف در چنین شرایطی میتواند پایداری مناطق اطراف تونل را در شعاعی حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ متر تحتتاثیر قرار دهد. بنابراین این مسئلهای نیست که شهرداری یا وزارت مسکن و شهرسازی بتوانند بهسادگی از کنار آن عبور کنند. اگر این تونل واقعا حفر شده باشد، بسته به عمقی که در آن قرار دارد، بهویژه اگر در لایههای بالایی زمین باشد، این احتمال وجود دارد که ساختمانهای اطراف با مشکلات جدی مواجه شده باشند.»
مصالح بازار بزرگ به خودی خود مضمحل شده
این کارشناس ارشد حوزه ساختمان و زلزله شناس تاکید میکند که بازار تهران به قدری فرسوده است که حتی ترمیم آن مجاز نیست و بهتر است تغییر کاربری برای آن صورت گیرد، حالا نیز او اشاره میکند: «هرگونه دخلوتصرف در منطقه آسیبپذیر بازار بزرگ، از نظر سازهای بسیار نگرانکننده است؛ چراکه این بناها قدمت زیادی دارند و عمده مصالح بهکاررفته در آنها سنگ، آجر و ملاتهایی است که امروز تا حد زیادی فرسوده و مضمحل شدهاند. از سوی دیگر، خاک بستر این محدوده آبرفتی و عمیق است و در مناطق جنوبی تهران حتی با آبرفتهایی تا عمق ۱۵۰ متر نیز مواجه هستیم. بنابراین هر تغییری در خاک این مناطق میتواند پایداری ساختمانها را بهطور جدی تحت تاثیر قرار دهد.»
هشدار ترک خوردگی دیوار در اثر نشست ناهمگون را باید جدی گرفت
او میافزاید: «اگر واقعا تونلی در زیر بازار بزرگ حفر شده و طول و عمق آن نیز مورد مشاهده و بررسی قرار گرفته است، این پرسش جدی مطرح میشود که چرا ترکهای ایجادشده بر روی دیوارها و ابنیه موجود در محدوده بازار مورد توجه قرار نگرفتهاند؟ بهطور طبیعی، در صورت وقوع نشست ناهمگون، باید در طول مسیر تونل ترکهایی، بهویژه از نوع ترکهای قائم، ایجاد شده باشد. شاید لازم باشد اگر محدوده تونل مشخص است، بررسی دقیقی انجام شود تا مشخص شود آیا ترکهای قائم در این بستر رخ دادهاند یا خیر. در صورت مشاهده چنین ترکهایی، این موضوع نشانه نشست ناهمگون است و به این معناست که باید برای ساختمانهای موجود در این محدوده، چارهای اساسی اندیشیده شود.»
روزانه ۱۰ هزار نفر در این نقطه از بازار بزرگ تهران تردد دارند
در ۱۰۰۰ مغازهای که هم اکنون بر روی این تونل قرار گرفتهاند، حدود ۳۰۰۰ نفر مشغول به کار هستند و طبق برآوردها حدود ۵ تا ۶۰۰۰ هزار نفر روزانه در سه سرای آزادی، نادری و زیبا که هماکنون تحت شعاع این حفاری عظیم هستند رفتوآمد دارند. روی هم حدود ۱۰ هزار نفر روزانه در این محل حضور دارند.
بدون دخل و تصرف بازار بزرگ جایی خطرناک بود وای به حال الان
با توجه به تعداد قابل توجه افراد حاضر در بازار، ناطقی الهی خطرات ناشی از این وضعیت را اینگونه برآورد میکند که: «خطرات انسانی جدی در پی است و این موضوع اصلا جای شوخی ندارد. حتی در شرایط عادی و بدون حفر چنین تونلها و کانالهایی و بدون هرگونه دخل و تصرف در این ساختمانها، بازار بزرگ تهران یکی از خطرناکترین نقاط پایتخت محسوب میشود، بهویژه با توجه به تراکم انسانی بسیار بالای آن.»
او میافزاید: «اگر آتشسوزی رخ دهد، سیستم گاز دچار اختلال شود یا سیستم برق، که در این منطقه اغلب مهندسی نشده است، با مشکل مواجه شود، همراه با وزن سنگین انبارها، وقوع هر حادثهای میتواند بسیار خطرناک باشد. اگر این حفاری واقعا انجام شده باشد، وضعیت بسیار جدی است و باید نگران امنیت حدود ۱۰۰۰ باب مغازه و نزدیک به ۱۰ هزار نفر حاضر در این محدوده بود.»
حفر تونل زیر بازار بزرگ تهران تبعات فوری اقتصادی ندارد
این متخصص مهندسی سازه در نهایت میگوید: «ما بسیار آدمهای بیخیالی شدهایم. همین حالا تبعاتی که برای زلزله محتمل تهران در نظر داریم بسیار سنگین است، چقدر به این تبعات فکر میکنیم که الان برای پهنه ۵۰۰ متری در ۵ کیلومتر بازار بزرگ تهران را فکر کنیم؟ مساله حفر تونل زیر بازار بزرگ تهران تبعات فوری اقتصادی ندارد ولی اگر یکی از این مغازهها فرو بریزد مشکلات عدیدهای رخ خواهد داد.»
