چالش سه سال دستورالعمل توزیع آنلاین دارو؛ سازمان غذا و دارو کارشکنی می‌کند؟
دستورالعمل توزیع آنلاین دارو که در سال ۱۴۰۱ با هدف سامان‌دهی دارورسانی اینترنتی تصویب شد، قرار بود مسیر شفافی را برای توسعه سلامت دیجیتال در ایران باز کند؛ اما به‌جای تسهیل‌گری، به کانون چالش‌ها و اختلافات نهادی تبدیل شد. فعالان بخش خصوصی معتقدند سازمان غذا و دارو به‌جای تدوین ضوابط فنی و شفاف‌سازی فضا، صرفا به دنبال اعمال فشار مضاعف بر پلتفرم‌های سلامت دیجیتال است.
نیما فاضلی، رئيس کمیسیون سلامت دیجیتال انجمن تجارت الکترونیک تهران و مدیرعامل دکتردکتر، در گفت‌وگو با زومیت می‌گوید شأن نزول دستورالعمل توزیع آنلاین دارو به سال ۱۴۰۱ برمی‌گردد؛ زمانی که آیین‌نامه‌ای با امضای وزرای ارتباطات و بهداشت وقت تصویب و مسیر دارورسانی تا حد زیادی مشخص شد.
همان زمان تأکید شده بود که پلتفرم‌ها مجاز به فروش مستقیم دارو نیستند و فروش تنها باید از مسیر داروخانه‌ها انجام شود؛ داروخانه‌هایی که تنها مرجع قانونی عرضه دارو به شمار می‌روند و ملزم به رعایت استانداردهای مربوط هستند.
او تاکید می‌کند که وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو دو ماه فرصت داشتند تا ضوابط فنی را تدوین و ابلاغ کنند. بااین‌حال، به‌جای عمل به این تکلیف قانونی، تلاش‌هایی برای متوقف کردن موضوع دارورسانی آنلاین شکل گرفت. او می‌افزاید که این روند با فشار و لابی انجمن داروسازان همراه بود و نتیجه آن سه سال عقب‌ماندگی در این حوزه شد.- نیما فاضلی، رئیس کمیسیون سلامت دیجیتال انجمن تجارت الکترونیک تهران
در همان آیین‌نامه، به وزارت بهداشت (و به نوعی سازمان غذا و دارو) دو ماه فرصت داده شد تا ضوابط فنی دارورسانی را تدوین و ابلاغ کند. تصریح هم شد که اگر این ضوابط در آن بازه ابلاغ نشود، وضعیت موجود کافی است و فعالیت‌ها می‌تواند ادامه یابد. اما سازمان غذا و دارو تمام مدت مذکور و ماه‌های بعدی را ترک فعل کرد و به جای این که وقت خود را صرف تدوین ضوابط کند، عملاً تلاش کرد موضوع دارورسانی آنلاین را متوقف کند.
فشار انجمن داروسازان و عقب‌ماندگی سه‌ساله
به گفته فاضلی، در این بازه زمانی مصاحبه‌ها و فضاسازی‌های متعددی علیه دارورسانی آنلاین شکل گرفت که واکنش وزارت ارتباطات و کمیسیون اصل ۹۰ مجلس را به دنبال داشت. هر دو نهاد تأکید کردند این سازمان مکلف به تدوین ضوابط بوده و نه‌تنها به این وظیفه عمل نکرده، بلکه مانع رشد حوزه سلامت دیجیتال هم شده است. فاضلی می‌گوید:
سازمان غذا و دارو مانع رشد حوزه سلامت دیجیتال شده است
«زمستان ۱۴۰۳، فردی به نام رامین مقدم از سوی سازمان غذا و دارو مسئول پروژه دارورسانی آنلاین و پیگیری موضوع شد. او نمایندگان بخش خصوصی، انجمن تجارت الکترونیک و نظام صنفی رایانه‌ای را دعوت کرد. جلسه‌ای در بهمن سال گذشته برگزار شد و او گفت که تازه منصوب شده و نگاه مثبتی دارد و می‌خواهد با بخش خصوصی همکاری کند.»
مدیرعامل دکتردکتر می‌گوید همین تغییر ظاهری در رویکرد باعث امیدواری شد، چراکه برای اولین بار، یک مقام مسئول سازمان غذا و دارو برای شنیدن دیدگاه‌های بخش خصوصی آمادگی نشان داد. بااین‌حال، به گفته او، در همان مقطع وزارت ارتباطات معتقد بود که مهلت قانونی سازمان برای ورود به موضوع به پایان رسیده و کسب‌وکارها می‌توانستند کارشان را ادامه دهند.
از همان اسفند پارسال مفهوم «سامانه مرجع» مطرح شد. توضیحشان این بود که همان‌طور که همه PSPها به شاپرک متصل‌اند، پلتفرم‌های دارورسانی هم باید به این سامانه وصل شوند. این قیاس از اساس غلط بود و ما همان موقع اعتراض کردیم.- نیما فاضلی، رئیس کمیسیون سلامت دیجیتال انجمن تجارت الکترونیک تهران
فاضلی ادامه می‌دهد: «این سازمان به‌جای تمرکز بر ضوابط فنی، همه توجه خود را بر ساختار این سامانه گذاشت. در مدل پیشنهادی، پلتفرم‌ها عملاً نقش «لید جنریتور» پیدا می‌کردند و صرفاً سفارش می‌گرفتند؛ بدون آن که بر فرآیند خرید، تعامل با داروخانه‌ها و تجربه کاربری نظارت داشته باشند.» او این مدل را تهدیدی جدی برای هویت برندها و تجربه مشتری می‌داند:
«در این مدل، پلتفرم‌ها فقط نقش جذب مشتری داشتند؛ یعنی برندهایی مثل دکتردکتر، دیجی‌کالا، اسنپ‌دکتر و... صرفاً مشتری جذب می‌کنند و نقشی در شکل‌گیری تجربه کاربری ندارند. نتیجه هم این بود که هویت برندها از بین می‌رفت و با توجه به عملکردی که سامانه‌های دولتی مختلف در تمام این سال‌ها از خود نشان داده‌اند، تجربه مشتری و کسب‌وکار پلتفرم‌ها آسیب می‌دید.»
ارسال نامه‌های تهدیدآمیز به داروخانه‌ها باعث شد بسیاری از آن‌ها همکاری خود را متوقف کنند
او به تبعات این تصمیم هم اشاره می‌کند: ارسال نامه‌های تهدیدآمیز به داروخانه‌ها باعث شد بسیاری از آن‌ها همکاریشان را متوقف کنند و نهایتا دوسوم داروخانه‌های طرف قرارداد کنار رفتند. این اقدام، به گفته فاضلی، دقیقاً برخلاف ادعای خود سازمان بود که می‌گفت پلتفرم‌ها باید صرفاً واسطه باشند:
«در فروردین‌ماه هم این موضوع به‌طور غیررسمی ابلاغ شد و حتی متن آن منتشر شد. ما بلافاصله بعد از تعطیلات فعالیت رسانه‌ای خود را آغاز کردیم، همراه با انجمن تجارت الکترونیک و نظام صنفی رایانه‌ای پیگیری‌های حقوقی و رسانه‌ای انجام دادیم و موضوع را مجدد به کمیسیون اصل ۹۰ و وزارت ارتباطات رساندیم.»
سامانه مرجع یا سوئیچ؛ راه‌حل یا مانع تازه؟
مدیرعامل دکتردکتر می‌گوید وزارت ارتباطات و کمیسیون اصل ۹۰ در این مسیر پشتیبان بخش خصوصی بوده‌اند و تلاش کردند موضوع در مسیر قانونی خود پیگیری شود. اما سازمان غذا و دارو به‌جای پاسخ‌گویی، فشار بیشتری بر داروخانه‌ها وارد کرد و ماجرا را امنیتی‌تر جلوه داد.
«بعد از جنگ، وقتی عزیزان مجدد فضا را آرام دیدند، دوباره دست‌به‌کار شدند. چیز زیادی تغییر نکرده بود جز این که همان سامانه مرجع تغییر نام داد و شد «سوئیچ»! ما پیش‌نویس آن را دیدیم و چندین صفحه نکات جدی بخش خصوصی را نوشتیم و بندبه‌بند ایرادات را مشخص و ارسال کردیم.»
او می‌افزاید که در جلسه اخیر کمیسیون اصل ۹۰ این ایرادات بررسی شد و امید می‌رود مورد توجه قرار گیرند. بااین‌حال، از نگاه فاضلی، مشکل اصلی همچنان پابرجاست: سازمان غذا و دارو ضوابط فنی لازم را منتشر نکرده و به‌جای آن روی سامانه‌های بحث‌برانگیز تمرکز کرده است.
من همان اسفند در جلسه‌ای در وزارت ارتباطات گفتم لطفاً دغدغه‌های خود را در یک صفحه بنویسید. ما راه‌حل ارائه می‌کنیم. اگر قانع شدید، بی‌خیال این ماجرا بشوید. اگر قانع نشدید، می‌رویم فاز بعد. اگر هیچ راه‌حلی نداشتیم، آن زمان سامانه یا هر چیز دیگری را بیاورید. اما حتی یک صفحه دغدغه هم به ما ندادند.- نیما فاضلی، رئیس کمیسیون سلامت دیجیتال انجمن تجارت الکترونیک تهران
بخش خصوصی قانون‌گریز نیست؛ شفافیت می‌خواهد
فاضلی تأکید می‌کند که برخلاف فضاسازی‌های رسانه‌ای، بخش خصوصی به دنبال قانون‌گریزی نیست و خواهان رگوله شدن این حوزه است؛ چراکه شفافیت و مقررات‌گذاری به جذب سرمایه و رشد این صنعت کمک می‌کند.
اولتیماتوم کمیسیون اصل ۹۰
مهدی خدادادی، مدیرعامل دکترساینا، نیز در گفت‌وگو با زومیت با اشاره به مسیری پر فرازونشیب دستورالعمل توزیع اینترنتی دارو می‌گوید: «اکنون ما در مرحله‌ای قرار داریم که دستورالعمل تازه در کش‌وقوس گرفتن رضایت و توافق وزارت ارتباطات قرار دارد و زمان‌بندی اجرای آن مرتباً تمدید می‌شود. از پایان خرداد امسال که منجر به تنش‌ها و اختلافاتی شد، این روند همچنان ادامه دارد.»
خدادادی در جلسه اخیر کمیسیون اصل ۹۰ حضور داشته و درباره تصمیمات گرفته در این جلسه می‌گوید:
بر اساس آخرین جلسه کمیسیون اصل ۹۰، مقرر گردید سازمان غذا و دارو ظرف دو هفته پیش‌نویس آیین‌نامه خود را آماده کند. در این فرآیند قرار است نظر وزارت ارتباطات، بخش خصوصی، معاونت علمی و سایر ذی‌نفعان اخذ شود. پس از آن، پیش‌نویس برای وزارت ارتباطات و کمیسیون اصل ۹۰ ارسال خواهد شد تا در صورت تأیید و بی‌اشکال بودن، برای اجرا ابلاغ شود.- مهدی خدادادی، مدیرعامل دکترساینا
انتظار منطقی این است که اگر رگولاتور یا تنظیم‌گر حوزه‌ای پیشنهادی ارائه می‌دهد، همه ابعاد آن با دقت بررسی شود و تصمیمات تنها بر مبنای فشار گروه‌های ذی‌نفع خاص گرفته نشود. بخشی از سنگ‌اندازی‌ها و کارشکنی‌هایی که امروز شاهد آن هستیم، دقیقاً ناشی از همین نبود شفافیت در جایگاه قانونی و تضاد منافع است.
«یکی از مهم‌ترین مسائل، جایگاه‌یابی قانونی کسب‌وکارهای سلامت دیجیتال است. زیرا زیرساخت‌ها و قانون‌گذاری این حوزه در دست وزارت بهداشت است و اگر این جایگاه قانونی به‌طور مشخص تعریف نشود، همانند چالشی که اکنون در حوزه توزیع دارو دیده می‌شود، داروخانه‌ها همکاری لازم را نخواهند داشت و حتی به دلیل ترس از لغو مجوز یا بخشنامه‌های ناگهانی، همکاری‌های موجود را نیز قطع می‌کنند. این وضعیت به‌شدت مانع رشد و تأثیرگذاری کسب‌وکارهای سلامت دیجیتال در نظام سلامت کشور می‌شود.»
پلتفرم‌های سلامت دیجیتال یک ضرورت هستند
مهرشاد تیموری، مدیرعامل پلتفرم بقراط، معتقد است سلامت دیجیتال در چند سال گذشته نقشی کلیدی در بهبود خدمات ایفا کرده است.
او در گفت‌وگو با زومیت توضیح می‌دهد که دیجیتالی‌شدن فرآیندهای سنتی در نظام سلامت نتایج مثبتی داشته، به‌شرط این که این روند به‌درستی مدیریت شود: «اگر این مسیر بر پایه استانداردهای مشخص و اصلاح مداوم نواقص پیش برود، می‌تواند به یکی از موثرترین ابزارهای توسعه خدمات درمانی در کشور تبدیل شود.»
مدیریت درست؛ شرط موفقیت تحول دیجیتال در نظام درمان
به باور تیموری، یکی از موضوعات مهم در این مسیر، بحث سفارش اینترنتی دارو است. او تأکید می‌کند چنین خدمتی اکنون در کشور وجود دارد، اما به‌دلیل نبود چارچوب‌های قانونی و استاندارد مشخص، تجربه کاربران چندان رضایت‌بخش نبوده است.
پلتفرم‌ها اغلب ناچار بودند بدون حمایت رسمی، به شکل مستقل مسیر خود را ادامه دهند. همین نبود مقررات شفاف موجب شده فضای کار در لایه‌ای از ابهام باقی بماند؛ درحالی‌که اگر قانون‌گذاری روشن انجام شود، این روند می‌تواند به‌طور رسمی و ایمن توسعه پیدا کند.- مهرشاد تیموری، مدیرعامل پلتفرم بقراط
مدیرعامل بقراط در ادامه به مزایای ویزیت آنلاین اشاره می‌کند و یادآور می‌شود که گرچه هنوز سهم ویزیت‌های آنلاین در مقایسه با مراجعات حضوری کم است، اما همین مقدار هم اهمیت موضوع را نشان داده است.
او اضافه می‌کند که نسخه‌پیچی آنلاین می‌تواند برخی مشکلات سنتی داروخانه‌ها را حل کند؛ مثلا وقتی بیماری نسخه خود را ثبت می‌کند، سیستم به داروخانه‌ای متصل می‌شود که توان تأمین همه اقلام نسخه را دارد و دیگر بیمار مجبور نیست برای یافتن دارو به چندین داروخانه سر بزند. بنابراین،، در زمان و هزینه بیماران صرفه‌جویی می‌شود و هم روند تأمین دارو بهینه‌تر خواهد شد.
اما به گفته تیموری، منتقدان نگران تهدید سلامت دارویی کشور هستند، این در حالی است که بسیاری از این خطرات در سیستم حضوری هم وجود دارد. تحویل داروی اشتباه یا تاریخ‌گذشته می‌تواند در هر دو مدل رخ دهد. او معتقد است که با طراحی درست فرآیندها می‌توان ریسک‌ها را به حداقل رساند؛ و با استفاده از بسته‌بندی ایمن و پلمب‌شده می‌تواند مانع از هرگونه دخل و تصرف در دارو شود.
قانون‌گذاری شفاف؛ چالش اصلی سلامت دیجیتال
به گفته او، مهم‌ترین مانع در برابر گسترش خدمات دیجیتال در حوزه دارو، نبود قانون‌گذاری شفاف است. تیموری تأکید می‌کند که پلتفرم‌ها حتی بدون حمایت مستقیم هم به کارشان ادامه می‌دهند:
هرچه مسیر قانونی روشن‌تر باشد، فعالیت‌ها با امنیت و اطمینان بیشتری پیش خواهد رفت. بزرگ‌ترین مشکل را کارشکنی برخی نهادها می‌داند؛ نهادهایی که گاهی بدون منطق روشن مانع‌تراشی می‌کنند. تضاد منافع در حوزه دارو، که یکی از بخش‌های بزرگ اقتصادی کشور است، از نگاه او در این موضوع بی‌تأثیر نیست.- مهرشاد تیموری، مدیرعامل پلتفرم بقراط
او درباره همکاری با داروخانه‌ها نیز بر یک نکته کلیدی تأکید دارد: «پلتفرم نباید در فرایند دارویی دخالت مستقیم داشته باشد.» بهترین مدل از نگاه او این است که پلتفرم صرفاً نقش رابط را ایفا کند، نسخه در داروخانه واقعی و دارای مجوز پیچیده شود و داروخانه با کد رهگیری و مجوز رسمی خود دارو را به بیمار تحویل دهد. در این صورت، همانند حالت حضوری، مسئولیت و شفافیت بر عهده داروخانه خواهد بود و پلتفرم تنها در نقش تسهیل‌گر عمل می‌کند.
نبود قانون‌گذاری شفاف، بزرگ‌ترین مانع رشد سلامت دیجیتال در ایران است
به باور او، با ثبت نسخه الکترونیک و نظارت سازمان‌های بیمه‌گر که به تمامی داده‌ها دسترسی دارند، امکان کنترل کافی وجود دارد. تیموری معتقد است اگر ارسال دارو مستقیما از داروخانه و در بسته‌بندی ایمن انجام شود، ریسک جعلی بودن یا جابه‌جایی دارو تفاوتی با حالت حضوری ندارد.
فاصله ایران با استانداردهای جهانی سلامت دیجیتال
او همچنین به فاصله ایران از استانداردهای جهانی اشاره می‌کند. در بسیاری از کشورها، نسخه‌نویسی الکترونیک، پایش تداخلات دارویی و حتی تمدید خودکار نسخه بخشی از روال عادی نظام سلامت است، اما در ایران هنوز با مشکلات زیرساختی مانند اختلال در سامانه‌های بیمه و ناقص بودن کدینگ دارو دست‌وپنجه نرم می‌کنیم.
تیموری توضیح می‌دهد که با وجود گذشت چند سال از آغاز طرح نسخه‌نویسی الکترونیک، همچنان مشکلات جدی وجود دارد و همین وضعیت درباره تحویل دارو هم تکرار شده است.
تعدد بازیگران از وزارت بهداشت و سازمان نظام پزشکی تا بیمه‌ها و سازمان غذا و دارو، باعث شده هیچ اجماع واقعی شکل نگیرد. نتیجه آن هم این است که هر بار مشکلاتی پیش می‌آید، پلتفرم‌ها مقصر شناخته می‌شوند. اگر نهادها به جای اختلاف‌نظر به یک رویکرد مشترک برسند، هم پلتفرم‌ها قربانی نخواهند شد و هم بیماران خدمات مطمئن‌تری دریافت می‌کنند.- مهرشاد تیموری، مدیرعامل پلتفرم بقراط
تیموری می‌گوید رفع مشکلات بنیادی و همگرایی نهادها می‌تواند به نفع همه بازیگران نظام سلامت تمام شود و آینده‌ای مطمئن‌تر برای سلامت دیجیتال در ایران رقم بزند.
