«فوات الوفیات» و یک پروژه تمدنی

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، در دهمین قسمت از مجموعه «با شاخص‌ترین کتاب‌شناسان جهان اسلام» روایتی از زندگی و آثار ابن شاکر کتبی (۶۸۶–۷۶۵ق / ۱۲۸۷–۱۳۶۴م) دانشمند اهل دمشق، مورخ، کتاب‌شناس و مؤلف فهرست‌نگاری علمی در قرن هشتم هجری و مؤلف یکی از مهم‌ترین آثار تراجم‌نگاری و کتاب‌شناسی قرون میانه ارائه شده است.

تولد و تحصیل

صلاح‌الدین ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالصمد بن شاکر کتبی در سال ۶۸۶ هجری قمری (۱۲۸۷ میلادی) در دمشق به دنیا آمد. در خانواده‌ای اهل علم رشد کرد و در علوم مختلف، به‌ویژه تاریخ، تراجم و کتاب‌شناسی تخصص یافت. در دوران سلطنت ممالیک، در دربار و مراکز علمی دمشق و قاهره فعال بود و با دانشمندان و نسخه‌داران ارتباط داشت.

آثار برجسته

مهم‌ترین اثر ابن شاکر کتبی، کتاب «فوات الوفیات» است تکمله‌ای بر وفیات الأعیان ابن خلّکان. در این اثر شرح حال بیش از ۱۲۰۰ شخصیت علمی، ادبی و دینی آمده که در آثار پیشین ثبت نشده بودند. ویژگی‌های این کتاب عبارت‌اند از:

• معرفی دقیق آثار و تألیفات هر شخصیت

• اشاره به نسخه‌ها، محل نگهداری و گاه نقد علمی آثار

• حفظ میراث علمی قرون ششم تا هشتم هجری

• سبک نگارش روشن، مستند و قابل اعتماد

جایگاه در کتاب‌شناسی

ابن شاکر کتبی را باید از کتاب‌شناسان تاریخی دانست کسی که در کنار شرح حال افراد، به معرفی آثارشان نیز توجه ویژه داشت. کتاب «فوات الوفیات» نه تنها یک اثر تراجم‌نگارانه است، بلکه نوعی فهرست‌نگاری علمی نیز به شمار می‌آید، چون در آن اطلاعات دقیق کتاب‌ها، مؤلفان و زمینه‌های علمی ثبت شده است. او همچنین در تنظیم نسخه‌های خطی و حفظ منابع مکتوب نقش فعالی داشت و آثارش تا امروز در پژوهش‌های تاریخی و کتاب‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نکته مهم این است که «فوات الوفیات» فقط یک کتاب نیست، یک پروژه تمدنی ا‌ست. ابن شاکر کتبی در مقدمه کتابش اشاره کرده که هدفش فقط تکمیل وفیات الأعیان نبوده، بلکه می‌خواسته نام کسانی را که در تاریخ علم و ادب نقش داشته‌اند، اما از قلم افتاده‌اند، دوباره زنده کند. در بسیاری از موارد، تنها منبع باقیمانده درباره برخی شخصیت‌ها، همین کتاب اوست.

ابن شاکر کتبی فقط گردآورنده نبود؛ خودش هم شاعر و ادیب بود و در فوات الوفیات گاهی اشعار خود یا دیگران را نقل می‌کند. او در برخی مدخل‌ها، با نثر ادبی و گاه طنزآمیز، زندگی افراد را روایت می‌کند و همین باعث شده کتابش هم ارزش علمی داشته باشد و هم جذابیت ادبی.

وفات

ابن شاکر کتبی در سال ۷۶۵ هجری قمری (۱۳۶۴ میلادی) در دمشق درگذشت. کتاب «فوات الوفیات» او همچنان یکی از منابع اصلی در شناخت دانشمندان و آثار قرون میانه اسلامی است.