به مناسبت هشتاد و هشتمین سالگرد شهادت سید حسن مدرس
سید حسن مدرس؛ ۵ پرده از زندگی سیاسی او
یک بار در تحصن مجلس گفت «مجلس جای مرگ است»، یک بار گفت «وثوقالانگلیس را خودم میکشم» و یک بار هم تنها رأی ممتنع جلسه انقراض قاجار را داد. این پنج لحظه، کافی بود تا نامش تا ابد بماند.
فرارو- سید حسن مدرس، یکی از شخصیتهای برجسته تاریخ معاصر ایران، نماد مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی، و الگوی روحانیت مبارز و مستقل در قرن چهاردهم هجری است. سالمرگ (شهادت) او در شب ۲۷ رمضان ۱۳۵۶ قمری برابر با ۱۰ آذر ۱۳۱۶ خورشیدی در کاشمر به دست مزدوران رضاخان رخ داد و هر سال در دهه اول آذر، یاد او گرامی داشته میشود.
به گزارش فرارو، مدرس در سال ۱۲۴۹ خورشیدی (۱۲۸۷ قمری) در روستای سرابه کَچو (اردستان اصفهان) به دنیا آمد. پس از تحصیلات عالی فقه، اصول، فلسفه و عرفان در اصفهان و نجف، در سال ۱۲۸۸ خورشیدی به اصفهان بازگشت و همزمان با اوجگیری نهضت مشروطه، وارد صحنه سیاسی شد. در اینجا قصد داریم تا 5 پرده از زندگی سیاسی این روحانی مبارز را مرور کنیم که در واقع او را به مدرس تبدیل کرد.
۱. مقابله با اولتیماتوم ۱۹۱۱ روسیه تزاری و سخنرانی معروف «مجلس جای مرگ است»
در آبان ۱۲۹۰ خورشیدی (نوامبر ۱۹۱۱ م.) دولت روسیه تزاری به ایران اولتیماتوم داد که مورگان شوستر (مستشار آمریکایی خزانهداری) اخراج و بدون اجازه روسیه هیچ مستشار خارجی استخدام نشود. مجلس دوم در آستانه انحلال بود. مدرس که تازه بهعنوان نماینده اصفهان وارد مجلس سوم شده بود، همراه تقیزاده، یپرمخان و سلیمان میرزا فقط چهار نفر در مجلس ماندند و تحصن کردند. مدرس در نطق تاریخی خود گفت: «اگر قرار است ایران تجزیه شود، من ترجیح میدهم در همین مجلس کشته شوم تا زیر بار ذلت بروم. مجلس جای مرگ است، جای زندگی نیست.» (صورت مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره سوم، جلسه ۳۸، ۲۹ ذیالقعده ۱۳۲۹ ق.)
این سخنرانی در روزنامههای رعد، ایران نو و حبلالمتین چاپ شد و مدرس را یکشبه به چهره اول مبارزه ضداستعماری تبدیل کرد.
۲. صدور فتوای جهاد علیه اشغالگران در جنگ جهانی اول و ریاست کمیته دفاع ملی (۱۲۹۴–۱۲۹۵ خ.)
پس از اشغال ایران توسط روسیه و انگلیس، مراجع نجف (آخوند خراسانی، شیخالشریعه اصفهانی و عبدالله مازندرانی) در ۸ جمادیالثانی ۱۳۳۳ قمری فتوای جهاد دادند. مدرس بهعنوان نماینده مجلس و از طرف علما مأمور اجرای فتوا شد. او ابتدا به قم رفت و سپس همراه هیأت مهاجرین (نظامالسلطنه مافی، سلیمان میرزا و دیگران) به کرمانشاه رفت و دولت موقت مهاجرین تشکیل شد. مدرس در آنجا «کمیته دفاع ملی» را تأسیس کرد و خود رئیس آن شد. اسناد وزارت خارجه بریتانیا (FO 371/2987) بهصراحت از مدرس بهعنوان «خطرناکترین روحانی ضدبریتانیایی» نام برده و خواستار دستگیری یا ترور او شده بودند.
۳. مبارزه بیامان با قرارداد ۱۹۱۹ و جمله تاریخی «وثوقالانگلیس را خودم میکشم»
قرارداد ننگین ۱۹۱۹ که ایران را تحتالحمایه بریتانیا میکرد، در ۱۸ مرداد ۱۲۹۸ به امضای وثوقالدوله رسید. مدرس در مجلس چهارم و در جلسات علنی و غیرعلنی با شدت تمام مقابله کرد. در جلسه غیرعلنی ۲۰ مرداد ۱۲۹۸ گفت: «اگر این قرارداد اجرا شود، من خودم با دست خودم وثوقالدوله را میکشم.» (یادداشتهای یحیی دولتآبادی، جلد چهارم، ص ۲۷۳ و گزارش محرمانه سرپرسی سایکس به وزارت خارجه بریتانیا، ۱۹۱۹)
این جمله چنان در ایران پیچید که وثوقالدوله مجبور شد شبانه از تهران فرار کند و قرارداد هیچگاه اجرا نشد. مدرس تنها روحانیای بود که جرأت چنین موضعی علیه انگلیس را داشت.
۴. شکست نقشه جمهوری رضاخانی در بهار ۱۳۰۳
رضاخان با حمایت مستقیم سرلورنس لاکهارت (کنسول بریتانیا) و مستشاران آمریکایی قصد داشت مانند آتاتورک، جمهوری اعلام کند و سلطنت قاجار را براندازد. در فروردین ۱۳۰۳ روزنامهها پر بود از تبلیغ جمهوری. مدرس در نطق معروف ۴ فروردین ۱۳۰۳ در مجلس پنجم گفت: «من با اصل جمهوری مخالف نیستم، با جمهوری رضاخانی مخالفم. جمهوری رضاخانی یعنی دیکتاتوری یک نفر با لباس نظامی.» (صورت مشروح مذاکرات مجلس پنجم، جلسه ۱۱۲، ۴ فروردین ۱۳۰۳)
او با همراهی علما، بازاریان و گروهی از نمایندگان، چنان تظاهرات عظیمی در تهران راه انداخت که رضاخان در ۱۷ فروردین شخصاً به خانه مدرس رفت و قسم خورد که از جمهوری منصرف شده است. این شکست بزرگ، نقشه انگلیس و رضاخان را برای همیشه برهم زد.
۵. رأی ممتنع تاریخی در جلسه انقراض قاجاریه (۹ آبان ۱۳۰۴)
در جلسه معروف ۹ آبان ۱۳۰۴ مجلس پنجم، وقتی ماده واحده انقراض سلسله قاجار به رأی گذاشته شد، از ۸۵ نماینده حاضر، ۸۰ نفر رأی موافق، ۵ نفر غایب و فقط یک نفر (سید حسن مدرس) رأی ممتنع داد. مدرس در توضیح رأی خود گفت: «من به انقراض قاجار رأی نمیدهم، چون میدانم بعدش نوبت روحانیت و ملت است. این شخص (رضاخان) فردا کشف حجاب میکند و مساجد را میبندد.» (صورت مشروح مذاکرات مجلس پنجم، جلسه ۲۰۵، ۹ آبان ۱۳۰۴)
این پیشبینی دقیق و شجاعت ایستادن تکنفره در برابر اکثریت، مدرس را به یک نماد رجل سیاسی مقاوم و متعهد بدل کرد.
