اصلاح سامانه رفاه ایرانیان؛ نقطه آغاز عدالت داده‌محور در توزیع یارانه و کالابرگ

به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو؛ رئیس مجلس شورای اسلامی در تازه‌ترین اظهارات خود با تأکید بر اصلاح سامانه رفاه ایرانیان اعلام کرد که وضعیت کنونی این سامانه نه‌تنها پاسخگوی اهداف عدالت‌محور و اجرای سیاست‌های رفاهی کشور نیست، بلکه نیازمند بازنگری ساختاری و بهبود فرآیندهای دهک‌بندی است. قالیباف ضمن بررسی مشکلات عملیاتی و داده‌ای سامانه، خواستار اصلاح روش‌های دهک‌بندی و توزیع یارانه‌ها شد تا سیاست‌های حمایتی دولت بتوانند به صورت هدفمند و عادلانه اجرا شوند.

وی یادآور شد که قانون‌گذار از سال ۱۳۹۲ سامانه رفاه ایرانیان را مکلف کرده است اطلاعات اقتصادی خانوارها را از دستگاه‌های مختلف دریافت کند، اما این وظیفه تاکنون به صورت کامل اجرا نشده و داده‌های دقیق و به‌روز برای دهک‌بندی صحیح در دسترس نیست. به گفته رئیس مجلس شورای اسلامی سامانه رفاه ایرانیان باید به صورت اصولی‌تر عمل کند و هیچ نهاد یا سازمانی حق ندارد از ارائه داده به این سامانه سرباز بزند.


سامانه رفاه ایرانیان به عنوان ابزار اصلی دهک‌بندی خانوارها و توزیع یارانه‌ها و حمایت‌های معیشتی، در وضعیت کنونی با مشکلات جدی روبه‌رو است. ضعف‌های ساختاری، ناکارآمدی داده‌ای و عدم شفافیت باعث شده این سامانه نتواند نقش خود را در تحقق عدالت اجتماعی و هدفمند شدن سیاست‌های حمایتی به خوبی ایفا کند.

نقص داده‌ها و چالش دریافت اطلاعات از ۲۵ دستگاه

یکی از اصلی‌ترین مشکلات سامانه رفاه، عدم اتصال آنلاین به ۲۵ دستگاه دولتی و عمومی است که داده‌های اقتصادی، مالی، اشتغال، مسکن و سایر شاخص‌های رفاهی خانوار‌ها را دارند. بدون دسترسی به این داده‌ها، دهک‌بندی خانوار‌ها ناقص است و توزیع یارانه‌ها و کالابرگ‌ها به صورت ناعادلانه انجام می‌شود. ضعف جمع‌آوری داده‌ها و عدم یکپارچگی منابع اطلاعاتی باعث شده که حتی اجرای برنامه‌های هدفمند حمایتی و اصلاح دهک‌بندی، با محدودیت و ناکارآمدی همراه باشد.

متأسفانه تمرکز بر جمع‌آوری داده صرفاً از منظر قانونی مطرح شده و کمتر به یکپارچگی، استانداردسازی و صحت داده‌ها پرداخته شده است. تحلیل کارشناسی نشان می‌دهد که بدون اصلاح این بخش‌ها، هیچ بازنگری دهک‌بندی یا اجرای کالابرگ نمی‌تواند عدالت واقعی را تضمین کند.

دهک‌بندی ناقص و معیار‌های سطحی

روش‌های فعلی دهک‌بندی که عمدتاً بر معیار‌های سطحی و ناقص مبتنی هستند، باعث شده خانوار‌هایی که واقعاً نیازمندند یا بالعکس، به اشتباه در دهک‌های پردرآمد قرار گیرند. این وضعیت موجب شده یارانه‌های نقدی و حمایت‌های کالایی به دست گروه‌های هدف واقعی نرسد.

کارشناسان اقتصادی معتقدند که استفاده از مدل‌های چندمتغیره و شاخص‌های رفاهی واقعی برای دهک‌بندی ضروری است. ترکیب درآمد، هزینه، دارایی، وضعیت اجتماعی و شاخص‌های رفاهی می‌تواند دهک‌بندی دقیق‌تر و عدالت‌محور ایجاد کند. بدون اصلاح این فرآیند، اصلاحات جزئی و تغییرات ساختاری صرفاً نمایشی خواهند بود.

شفافیت ناکافی و نبود امکان اعتراض

سامانه رفاه ایرانیان هنوز در جمع‌آوری و مدیریت داده‌های خانوار‌ها با مشکلات جدی روبه‌رو است و همین مسئله اجرای عدالت در توزیع یارانه‌ها و کمک‌های معیشتی را با چالش مواجه کرده است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که در بسیاری موارد خانوار‌های کم‌درآمد به اشتباه در دهک‌های بالاتر قرار گرفته‌اند و در مقابل گروه‌هایی که درآمد و دارایی بیشتری دارند، همچنان مشمول دریافت یارانه هستند. این ناهماهنگی‌ها باعث شده حمایت‌های مالی و کالایی دولت به دست کسانی برسد که به آن نیاز ندارند، و افراد واقعی نیازمند از دریافت کمک‌ها محروم شوند.

علاوه بر خطا‌های دهک‌بندی، فرآیند اعتراض به نتایج سامانه نیز ناکافی و پیچیده است. بسیاری از خانوار‌ها قادر نیستند اشتباهات داده‌ای خود را اصلاح کنند یا پاسخ روشنی از سامانه دریافت کنند، امری که اعتماد عمومی به سیاست‌های حمایتی و کل سامانه را کاهش داده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که نبود یک بانک اطلاعاتی جامع و به‌روز، مهم‌ترین عامل ناکارآمدی این سیستم است و بدون رفع این مشکل، سامانه نمی‌تواند به اهداف خود در شناسایی دقیق نیازمندان دست یابد.

پیامد این ضعف‌ها بسیار جدی است؛ منابع محدود حمایتی ممکن است به دست گروه‌های غیرنیازمند برسد و فشار اقتصادی بر خانوارهای ضعیف افزایش یابد، به‌ویژه در شرایط تورمی و رشد سریع هزینه‌های زندگی. تحلیلگران معتقدند که اصلاح سامانه رفاه ایرانیان باید بازنگری ساختاری و داده‌محور باشد و شامل بهبود جمع‌آوری داده‌ها، بازبینی روش دهک‌بندی و ایجاد امکان اعتراض سریع و مؤثر برای خانوارها باشد تا عدالت واقعی در توزیع یارانه‌ها و کمک‌های معیشتی برقرار شود.

کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که سامانه باید پنل آنلاین برای مشاهده دهک و شاخص‌های مؤثر بر آن ایجاد کند و فرآیند اعتراض سریع و مؤثر برای خانوار‌ها فراهم شود. این اقدام علاوه بر ارتقای عدالت، اعتماد عمومی را به سیاست‌های حمایتی افزایش می‌دهد.

برخی آمار‌ها حاکی از آن است که یارانه حدود ۸ میلیون نفر از ابتدای سال قطع شده و تا پنج ماه آینده، بیش از ۱۰ میلیون نفر دیگر نیز حذف خواهند شد. این بازتاب گسترده نشان می‌دهد که اعتماد عمومی نسبت به سامانه رفاه کاهش یافته و سیاست‌های حمایتی به شکل ناعادلانه اجرا می‌شوند.

طرح کالابرگ الکترونیکی و چالش‌های اجرایی

اجرای طرح کالابرگ به عنوان یکی از ابزار‌های حمایت معیشتی نیز با چالش‌های جدی مواجه است. هدف کالابرگ، تضمین رسیدن حمایت‌ها و کالا‌ها به گروه‌های هدف و کم‌درآمد جامعه است، اما بدون طراحی اقتصادی دقیق و مدیریت زنجیره تأمین کالاها، خطر کمبود، افزایش قیمت و نابرابری در توزیع وجود دارد.

کارشناسان اتاق تهران هشدار داده‌اند که این طرح فاقد وضوح کافی در منابع مالی و مکانیسم‌های اجرایی است و ممکن است مشکلات زنجیره تأمین و کنترل قیمت‌ها را تشدید کند؛ بنابراین اصلاح سامانه رفاه و اجرای کالابرگ باید به صورت همزمان و با رویکرد عملیاتی و اقتصادی انجام شود تا عدالت واقعی برقرار شود.

جمع‌آوری ناقص و دیرهنگام داده‌ها باعث شده اجرای دقیق سیاست‌های حمایتی با مشکل مواجه شود و دهک‌بندی خانوارها با واقعیت اقتصادی آنها مطابقت نداشته باشد. نبود شفافیت و فرآیند اعتراض مناسب نیز اعتماد عمومی را کاهش داده و نابرابری را افزایش می‌دهد. برای اصلاح این وضعیت، استفاده از مدل‌های چندمتغیره و شاخص‌های رفاهی واقعی در دهک‌بندی ضروری است تا عدالت برقرار شود. همچنین اجرای کالابرگ باید به‌صورت دوره‌ای پایش شود و شاخص‌هایی مانند قدرت خرید خانوارهای کم‌درآمد، کاهش فقر غذایی و تنوع خرید کالاهای اساسی اندازه‌گیری گردد.

برای بهبود سامانه رفاه و اجرای هدفمند یارانه و کالابرگ، پیشنهاد می‌شود داده‌ها به‌صورت یکپارچه و آنلاین از منابع رسمی مانند بانک‌ها، سازمان امور مالیاتی، بیمه‌ها و ثبت احوال دریافت شود. شاخص‌ها و روش‌های دهک‌بندی باید بازبینی و مدل‌های چندمتغیره و شاخص‌های رفاهی واقعی به کار گرفته شود. شفافیت و امکان اعتراض مؤثر نیز باید فراهم شود، به‌طوری که خانوارها بتوانند دهک خود را مشاهده کنند و اعتراض خود را ثبت نمایند. طراحی اقتصادی کالابرگ نیز اهمیت دارد و باید منابع مالی تضمین شده، زنجیره تأمین مدیریت شده و همکاری بخش خصوصی برای کاهش اختلال در عرضه و قیمت‌ها برقرار شود. در نهایت، پایش مستمر و ارزیابی دوره‌ای اثرات طرح‌ها با شاخص‌های قابل سنجش و اصلاح مستمر فرآیندها ضروری است تا سیاست‌های حمایتی اثر واقعی بر زندگی مردم داشته باشند.

سامانه رفاه ایرانیان در وضعیت فعلی ناتوان از اجرای عدالت یارانه‌ای و توزیع کالابرگ است. برای رسیدن به حمایت هدفمند و کاهش فقر، داده‌ها باید آنلاین، دقیق و قابل اعتماد از ۲۵ دستگاه دریافت شوند، دهک‌بندی بازنگری و شفاف شود و امکان اعتراض سریع برای خانوار‌ها فراهم گردد.

اجرای موفق کالابرگ نیز نیازمند مدیریت زنجیره تأمین، بودجه مشخص و پایش مستمر است تا منابع دولتی به دست واقعی‌ترین نیازمندان برسد و سیاست‌های حمایتی اثر واقعی بر زندگی مردم داشته باشند. اصلاحات داده‌محور و عملیاتی سامانه رفاه، همراه با شفافیت و بازبینی دهک‌بندی، پیش‌شرط تحقق عدالت اجتماعی و افزایش اعتماد عمومی به سیاست‌های رفاهی کشور است.