۵۰ سال حضور باستان شناسی در دشت قزوین/ کشف انسان پیش از نئاندرتال در غار قلعه کرد/ یافتن هسته اولیه روستانشینی در ایران

به گزارش خبرنگار ایلنا، حامد وحدتی نسب، دیرین انسان‌شناس که در کاوش‌های باستان شناختی غار قلعه کرد قزوین موفق به کشف کهن‌ترین انسان‌های غارنشین در فلات ایران شد، در نشست باستان‌شناسی دشت قزوین درباره تپه زاغه قزوین، با اشاره به کاوش‌های باستان‌شناختی محوطه‌های پارینه سنگی در فلات ایران به اهمیت کشفیات باستان‌شناختی غار قلعه کرد اشاره کرد و گفت: کشفیات دوره پارینه سنگی در محوطه پارینه سنگی میرک سمنان تصویر خوبی از سنت‌های ساخت ابزارهای سنگی انسان پارینه سنگی در اختیار ما گذاشت که متعلق به ۵۵ هزار سال قبل بود.

او افزود: پس از بررسی محوطه‌های پارینه سنگی در کشور و کشف شواهدی که بیشتر آن‌ها متعلق به همین دوره یعنی تا ۵۵ هزار سال قبل بود، تصمیم گرفتیم به بررسی لبه غربی فلات ایران یعنی نقطه‌ای که زاگرس را به فلات مرکزی متصل می‌کند بپردازیم و به همین دلیل سراغ غار قلعه کرد در جنوب غرب استان قزوین به روستای قلعه کرد رفتیم. جایی که اهالی آن به آذری سخن می‌گویند و فامیلی لری دارند و نام روستایشان قلعه کرد است و به نظر می‌رسد، کردهایی هستند که در زمان پهلوی اول به این منطقه کوچانده شده و زبانشان به آذری تغییر کرده است.

این دیرین انسان‌شناس و استاد دانشگاه با اشاره به موقعیت جغرافیایی غار قلعه کرد گفت: قبل از ما که غارنوردها این غار را می‌شناختند و در آن آموزش سنگنوردی انجام می‌دادند.

او افزود: غار قلعه کرد پر از استلاگمیت و استلاگتیت است و اولین پژوهشی که اشاره داشت که این غار می‌تواند محوطه باستانی باشد، توسط دکتر سجاد علی بیگی و مرحوم شهربانو سلیمانی با یافتن دست افزارهای سنگی منتسب به دوره پارینه سنگی میانی یعنی بازه زمانی ۴۰۰ هزار تا ۴۰ هزار سال قبل انجام شد.

 وحدتی نسب با اشاره به حفاری‌های غیرمجاز و گسترده انجام شده در غار قلعه کرد توسط روستاییان و قاچاقچیان اشیای تاریخی افزود: حفاری‌های صورت گرفته چنان عمیق بود که در کاوش‌های باستان شناختی ۷ متر پایین رفتیم و هنوز به کف نقطه‌ای که قاچاقچی‌ها حفاری کرده‌اند نرسیده ایم.

این استاد دانشکده باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در محل حفاری‌های غیرمجاز انجام شده در گذشته غار قلعه کرد قزوین گفت: در فصل اول کاوش قلعه کرد با تیم مشترک ایرانی و فرانسوی در سال ۲۰۱۸ کار را شروع کردیم و اولین کاری که کردیم این بود که حفره‌های قاچاقچیان را خواناسازی کنیم. خاک‌هایی که این‌ها بیرون ریخته بودند را بررسی کردیم و سرند کردیم و صدها هزار قطعه استخوانی و ابزار سنگی داخل این خاک‌های دپو شده پیدا کردیم که متاسفانه هیچ کاری نمی‌توانیم با این داده‌ها انجام دهیم. چون منتسب به لایه خاصی نیستند و از یک لایه به دست نیامده‌اند و فقط نقش دکوری دارند. دردآور این است که بهترین قطعات چه از نظر استخوانی و ابزارهای سنگی از داخل همین خاک‌های بیرون ریخته شده توسط حفاران غیرمجاز بیرون آمده است.

این دیرین انسان‌شناس افزود: فصل اول کاوش‌ها صرفا برای خواناسازی آثار موجود در خاک‌های حاصل از حفاری‌ها انجام شد و آثار موجود در خاک حاصل از حفاری‌های غیرمجاز را به یک آزمایشگاه در میامی فلوریدا برای سن‌سنجی ارسال کردیم که گفتند قابلیت سن‌سنجی ندارند. اول ناراحت شدیم و بعد خوشحال شدیم چون آزمایش کربن ۱۴ نمی‌تواند بیشتر از ۴۴ هزار سال را سن‌سنجی کند. بنابراین فهمیدیم نهشته‌های موجود در خاک حاصل از حفاری‌ها بیش از ۴۴ هزار سال قدمت دارند.

او با اشاره به تداوم خواناسازی غار قلعه کرد به آغاز فصل سوم کاوش‌ها در سال ۲۰۲۲ و پس از پایان کرونا اعلام کرد: در گزارش‌ها متوجه شدیم یکسری استخوان‌های عجیب و سه نوع اسب وحشی منقرض شده در غار قلعه کرد داریم. بقایای کرگدن دو شاخ پشمالو که منقرض شده، خرس غارنشین و کفتار غارنشین و گونه‌های بسیار دیگری در غار قلعه کرد کشف شده است و همچنین دست افزارهای سنگی بسیاری نیز از خواناسازی و کاوش‌های باستان شناختی فصل سوم کاوش به دست آمد. در فصل سوم بود که نتایج سن‌سنجی نهشته‌ها نیز رسید و نشان داد قدمت این آثار و نهشته‌های فرهنگی که از پایین‌ترین بخش کاوش‌ها به دست آمده بود بسیار فراتر از حدسیات اولیه ما بود.

وی افزود: پایین‌ترین بخشی که نهشته‌های آن به آزمایشگاه ارسال شد تا لایه‌های بالاتر به ترتیب ۴۵۵ هزار سال، ۳۱۰ هزار سال، ۲۲۰ هزار سال و ۱۶۰ هزار سال قبل قدمت دارند. اما ناگهان از ۸ هزار سال قبل هیچ نشانی از زندگی در غار قلعه کرد وجود ندارد که احتمال دارد در این دوره دهانه غار به دلیل فرو ریختن مسدود شده باشد.

وحدتی نسب گفت: نقشه‌ها به ما انرژی مضاعف داد و الان یک متر و نیم از کف قبلی پایین‌تر رفته است.

او افزود: آثار را دوباره فرستادیم برای سن‌سنجی و حدس می‌زنیم که ۶۵۰ تا ۷۰۰ هزار سال قدمت لایه‌های پایین‌تر باشد. که به آن رسیده‌ایم و این ادامه دارد و یک متر پایین‌تر از آنجا که بهش رسیدیم بازهم لایه باستانی داریم و اگر به قدمت استقرار در غار قلعه کرد در حوالی یک میلیون سال برسیم چندان غیرمترقبه نیست.

او گفت: قدیمی‌ترین دندان یافت شده در غار قلعه کرد متعلق به یک دختر بچه ۹ تا ۱۱ساله با قدمت ۱۷۵ هزار سال است.

وحدتی نسب به آغاز فصل چهارم کاوش‌های باستان شناختی اشاره کرد و گفت: در کاوش‌های باستان شناختی قلعه کرد یکی از قدیمی‌ترین شواهد استفاده از آتش در خارج از آفریقا با توجه قدمت ۴۵۰ هزار سال داریم.

او گفت: در بقایای جانوری فصل چهارم کاوش قلعه کرد، اسب بسیار و این موضوع خیلی عجیب است.

وی با اشاره به اینکه یافتن بقایای حیوانات منقرض شده در طبیعت زیاد است، گفت: همیشه انتظار داریم در محوطه‌های پارینه سنگی گوزن و بز وحشی زیاد داشته باشیم ولی اسب خیلی عجیب است. چون در بازه زمانی انسان نئاندرتال و قبل از نئاندرتال است و همیشه خوانده‌ایم که آن‌ها با شکار درگیر می‌شدند و پرتابگران خیلی خوبی نبودند. ولی نمی‌توان با اسب درگیر شد و فکر می‌کنیم که تنگه روبروی غار جای بسیار خوبی بوده که اسب‌ها را به تله بیاندازند و بقایای اسب و دندان‌های اسب بسیار زیاد داریم. دست افزارهای سنگی لایه‌های پایین‌تر غار قلعه کرد نیز شبیه هیچکدام از محوطه‌هایی که قبلا در ایران یافت شده نیست. نه شبیه ابزارهای غارهای لرستان و کرمانشاه با قدمت ۵۰ هزار سال است و نه شبیه ابزار سنگی‌های میرک است که ۵۵ هزار سال قبل وجود داشته است. جنس مواد به شدت غیرمرغوب و زمخت می‌شود و همخوانی دارد با دوره پارینه سنگی قدیم. یعنی از پارینه سنگی میانی رد شده‌ایم و به عصر پارینه سنگی قدیم رسیده ایم. اصلا انسان ما تغییر کرده و از عصر انسان نئاندرتال عبور کرده‌ایم و به عصر انسان هایدلبرگ یا راست قامت رسیده ایم.

این دیرین انسان‌شناس با اشاره به دستاورد مهم باستان‌شناسی‌ها افزود: دومین دندان را در فصل سوم کاوش از بقایای انسانی یافتیم و این دومین بقایای بدنی است که از انسان نئاندرتال از این غار به دست می‌آید و پنجمین دندان در ایران است. تاکنون دو دندان در غار قلعه کرد یافت شده است که قدمت نمونه جدید ۵ هزار سال بیشتر از نمونه قبل است به ۱۸۰ هزار سال قبل می‌رسد.

وحدتی نسب افزود: دستاوردهای فعالیت باستان‌شناسی در غار قلعه کرد رسیدن به انسان هایدلبرگ یا انسان راست قامت متعلق به ۴۵۰ هزار سال قبل و شناسایی سنت‌های جدید ساخت دست افزارهای سنگی در دوره پارینه سنگی قدیم است.

حسن فاضلی نشلی باستان‌شناس نیز در این نشست اعلام کرد: آغاز عصر نوسنگی در ایران از دشت قزوین آغاز شد. دشت قزوین همچنین کانون اولیه تشکیل جوامع نوسنگی است و به نظر می‌رسد ساکنان اولیه این دوره از زاگرس به این منطقه مهاجرت کرده اند. اما چگونه چنین اتفاق بزرگی در فلات ایران اتفاق افتاد و جوامع انسانی وارد دشت جنوبی قزوین شدند؟

این باستان‌شناس و استاد دانشگاه تهران افزود: محوطه‌هایی در دشت قزوین یافتیم که قدمت‌شان به ۸ هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. لایه‌های ابراهیم آباد نشان داد که از ۵۷۰۰ قبل از میلاد شروع می‌شود و ۵ هزار قبل از میلاد و دوره سیلک دو متروک می‌شود.

این باستان‌شناس با اشاره به وجود لایه‌های گسترده در تپه ابراهیم آباد قزوین گفت: از دوره ۵۲۰۰ قبل از میلاد به این سو خانه‌های این محدوده مسکونی شدند و تدفین‌ها هم در داخل خانه‌ها کنار دیوارها و اجاق‌ها صورت می‌گرفت.

او با اشاره به کشاورز و دامدار بودن مردم این منطقه و البته شکارگران کل و بز وحشی در طبیعت ایران بودند، اعلام کرد: دشت قزوین نخستین هسته شکل گیری روستانشین در جامعه هزاران سال قبل است.

فاضلی نشلی شکل گیری تمدن دشت قزوین را به دلیل یک بحران اقلیمی بزرگ در فلات مرکزی دانست و گفت: تپه ابراهیم آباد متعلق به ۵ هزار قبل از میلاد است ولی واقعا در داخل فلات چه اتفاقی افتاده است؟

او افزود: حدود ۷ هزار سال قبل تپه ابراهیم آباد مدام خالی از سکنه می‌شد و سیلاب‌های متعدد بزرگ عامل این وضعیت بود. در هزاره پنجم تپه ابراهیم آباد کاملا متروک شد و ساکنانش دیگر برنمی گردند.

ناصر نوروززاده چگینی رییس سابق پژوهشکده باستان‌شناسی نیز با اشاره به کشف معبد منقوش در تپه زاغه قزوین اعلام کرد: سال ۵۳ به معبد منقوش تپه زاغه نزدیک شدیم و بخشی از دیوار شرقی پیدا شد و بخشی از سطح محوطه نیز خاکبرداری شد و هیچ سند خاصی به دست نیامد. اما در فصل ششم کاوش‌ها در سال ۵۴ در فصل ششم در مجموعه تپه زاغه یک ساختمان یو شکل به نام معبد و ساختمان منقوش به دست آمد که دو ورودی داشت و وسط آن‌ها یک اتاق کوچک بود و شروع کردیم به تمیز کردن بدنه دیوار و تمام بنای منقوش در فصل ششم کاوش بیرون آمد. بیرون آوردیم. مجموعه و دیوارهای کاملا منقوش بودند. کف سکوها و دیوار جنوب غربی و شرقی با رنگ سرخ و گل اخرا رنگ‌آمیزی شده بود و نقش مورد نظر را روی سطح دیوار شرقی و جنوب شرقی با رنگ سیاه و سفید یک درمیان نقاشی کرده بودند و رنگ سرخ بدنه هم شش نوار را کشیده بودند.

 نوروززاده چگینی افزود: اطراف معبد منقوش تعداد زیادی اسکلت است و قبرهایی به دست آمد و در بخش غربی باز هم تدفین‌هایی پیدا شد که با بز دفن شده بودند.

این باستان‌شناس گفت: در معبد منقوش الهه‌هایی نیز به دست آمده بود و به نظر می‌رسد زنان باردار فرزندانشان را در معبد منقوش به دنیا می‌آوردند.

جبرییل نوکنده رییس موزه ملی ایران نیز با حضور در نشست باستان‌شناسی دشت قزوین درباره تپه زاغه قزوین گفت: مطالعات تپه زاغه از سال ۴۹ توسط موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران انجام شده است. اهمیت تپه زاغه به این دلیل است که یکی از محوطه‌های پیش از تاریخ غرب آسیا است که می‌توانیم درباره بافت روستایی آن صحبت کنیم.

او افزود: ۱۴۰۰ متر کاوش در تپه زاغه انجام شده و ۲۱ خانه داریم و می‌توانیم بافت روستایی را تشخیص دهیم.

رییس موزه ملی ایران افزود: تپه زاغه مهمترین تپه در غرب آسیا است.

به گفته رییس موزه ملی ایران، نقش کنگره‌ای به رنگ سیاه و سفید در معبد تپه زاغه به طول شش متر است. ضمن آن که در زاغه تکنیکی وجود داشت که برای تولید خشت‌های سیگاری نوک انگشت خود را در گل فرو می‌کردند که بتواند ملات گیر باشد. در این معبد ۱۷ حیوان شاخدار بز کوهی بود. تعداد زیادی پیکرک انسانی وجود دارد که برخی شأن سرشان شکسته است. یک پایان نامه‌ای انجام شد که پیکرک هوایی که سرشان شکسته است و دو مقاله هم در دانشکده همدان است تمام پیکرک‌ها از جنس مواد عالی سر داشت که بعداً از بین رفته‌اند و محقق ثابت می‌کند با مقایسه غرب آسیا و ترکیه در بازدید میدانی این شواهد وجود دارد که این پیکرک‌ها سر داشتند. تزیین هوایی جلوی معبد وجود دارد و تدفین‌هایی که با تزیینات است و استفاده از سنگ‌های قیمتی بسیار ارزشمند بوده است. بعداً دکتر ملک کاوش مهمی انجام داد و گسترده در چهار فصل ۱۴۰۰ متر زاغه را کاوش می‌کند و خیابان و میدان و کوچه کشف می‌کند.

جبرییل نوکنده با تاکید بر اینکه دانشگاه تهران ۵۰ سال در دشت قزوین کار کرده است و باید جشن ۵۰ سالگی بگیرد و گزارش‌های باستان‌شناسی در اختیار خود را نیز منتشر کنند و باید جشن ۵۰ سالگی بگیرد و کارهایش را منتشر کندُ افزود: کتاب زاغه را باید منتشر کنید. الان تمام مدارک آن در موزه ملی است. دنیا چیزی ندارد و برای خودش سازه می‌سازد ما چرا تپه زاغه و سگزآباد و قبرستان را بازسازی نکینیم و نشان ندهیم؟ دانشگاه تهران باید به ما یاد بدهد که چطور کار حفاظتی کنیم و بازسازی کنیم و انتظار داریم از دانشگاه تهران که این کارها را انجام دهد.

انتهای پیام/