«باشو غریبه کوچک»؛ میان مصادره گفتمان دفاع مقدس و نگاه متفاوت بیضایی

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو، «باشو غریبه کوچک» محصول سال ۱۳۶۴ است؛ فیلمی درباره پسرکی جنوبی که در جنگ خانواده‌اش را از دست می‌دهد و سر از شمال ایران درمی‌آورد. نایی، زنی روستایی، او را پناه می‌دهد و به‌رغم تضادهای زبانی و فرهنگی، میان آن دو رابطه‌ای عاطفی شکل می‌گیرد.

بیضایی در این فیلم به‌جای نمایش مستقیم میدان نبرد، بر تبعات انسانی جنگ ــ آوارگی، بی‌خانمانی و جست‌وجوی پناه ــ تأکید می‌کند. همین زاویه متفاوت، فیلم را از جریان اصلی سینمای دفاع مقدس جدا کرد و باعث شد تا پایان جنگ در توقیف بماند.

بیضایی، که همواره به پیوند اسطوره، تاریخ و نقش زنان در آثارش پرداخته، در «باشو» نیز روایت را بر محور یک زن قرار داده است؛ نایی که خلاف کلیشه های اجتماعی و مادری برای کودک غریبه می‌شود.

نگاه بیضایی به سینما و همچنین نمایشنامه نویسی، همواره زاویه‌های اجتماعی و سیاسی داشته است. فیلم شاعرانه «باشو غریبه کوچک» هم از این امر مستثنی نیست، این اثر می تواند چند تعبیر و تفسیر را برای مخاطب به همراه داشته باشد. موضوعی که امروز در میان منتقدین تبدیل به یک مجادله شده است دو گانه «جنگ» و «ضد جنگ» است.

دوگانه ای که با حضور این فیلم در هشتاد و دومین جشنواره ونیز تشدید شد. هم متن پیام و هم کسی که این پیام را خواند باعث دامن زدن به این دوگانه شد. رسول اف فیلم ساز پر حاشیه کشور که به شکل نامعقولی هم از مرزها به خارج رفت و از داوران جشنواره 82 ونیز بود پیام بهرام بیضایی را قرائت کرد که حامل پیامی ضد جنگ بود و از ارزش های «باشو غریبه کوچک» کاست.

این نگاه واکنش‌های متضادی را برانگیخت:

برخی منتقدان، فیلم را یکی از انسانی‌ترین روایت‌های جنگ دانسته‌اند؛ اثری که بر وحدت ملی و همدلی فراتر از قومیت و زبان تأکید دارد.

برخی دیگر معتقدند بیضایی جنگ را به حاشیه رانده و به‌جای نمایش حماسه و ایثار، بر رنج و آوارگی تمرکز کرده است؛ از این رو «باشو» با گفتمان مطلوب دفاع مقدس فاصله دارد.

این اثر به‌جای تصویرسازی قهرمانانه، روایت انسانی از جنگ ارائه می‌دهد و همزیستی اقوام ایرانی را در دل بحران‌ها بازنمایی می‌کند. افزون بر این، زبان سینمایی و سبک منحصربه‌فرد بیضایی، به فیلم هویتی خاص و ماندگار بخشیده است؛ ماندگاری‌ای که از تحسین منتقدان جهانی تا دریافت جایزه بهترین فیلم مرمت‌شده در جشنواره ونیز ادامه یافته است.

نسخه ترمیم‌شده «باشو» به همت استودیو روشنا و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در جشنواره ونیز درخشید و سپس در جشنواره تورنتو نیز پذیرفته شد. در داخل کشور نیز این نسخه، همزمان با روز ملی سینما، روی پلتفرم‌های آنلاین منتشر شد؛ اقدامی که دسترسی تازه‌ای برای نسل جوان فراهم آورد.

اکنون و در آستانه هفته دفاع مقدس، بازخوانی «باشو» معنایی دوچندان دارد. این فیلم یادآور است که جنگ تنها در جبهه‌ها خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در خانه‌های ویران‌شده، کودکان بی‌پناه و مادرانی که بار مسئولیت مضاعف بر دوش می‌کشند نیز جریان دارد.

با این حال پرسش اصلی همچنان باقی است: آیا می‌توان چنین روایتی را بخشی از «سینمای دفاع مقدس» دانست یا باید آن را به‌مثابه صدایی متفاوت و حتی معترض شنید؟

«باشو غریبه کوچک» پس از دهه‌ها هنوز محل نزاع است؛ برای برخی سندی از همدلی ملی و برای برخی دیگر نقدی بر گفتمان رسمی دفاع مقدس. بازگشت جهانی و نمایش آنلاین این فیلم فرصتی تازه است تا نسل امروز، هم جنگ و هم سینمای جنگ را از زاویه‌ای دیگر تجربه کند؛ زاویه‌ای که شاید نه مطابق انتظار، اما بی‌تردید ماندگار و تأمل‌برانگیز است.