ایران در محاصره کم آبی | نوری اسفندیاری: بحران آب از مرز هشدار گذشته | برخی شهرها و روستاها درحال تخلیه شدن هستند
به گزارش اقتصادنیوز، «آب نیست» جمله ای که حتی به زبان آوردنش هم وحشتناک است و هر روز ترس و واهمه تمام شدن آخرین قطره‌های آب بیشتر به تن مردم این مرز و بوم لرزه می‌اندازد. یک روز صحبت از تخلیه اصفهان به دلیل فرونشست می‌شود و روز دیگر می‌گویند تهران باید خالی از سکنه شود و همه این حرف ها یک منشا دارد و باز این جمله که «آب نیست» .
بحران آب موضوعی بود که اقتصادنیوز آن را با دبیر اندیشکده تدبیر آب در میان گذاشت .
پایتخت در معرض تنش کم آبی
انوش نوری اسفندیاری دبیر اندیشکده تدبیر آب در گفتگو با اقتصادنیوز درباره هشدارها نسبت به درگیر شدن ایران با ابرچالش خشکسالی، گفت: ما سال‌هاست گرفتار این موضوع هستیم و خسارت‌هایی نیز از این بابت متحمل شده‌ایم. در سال‌هایی که کمبود آب و بارش نسبت به میانگین سالانه داریم، این وضعیت تشدید می‌شود. وگرنه ما به طور عادی هم دچار کمبود آب هستیم. این کمبود بیشتر خود را در بخش کشاورزی و محیط زیست نشان می‌دهد به‌گونه‌ای که باعث خشک شدن باغات به صورت مستمر شد. هر سال بخشی از باغات ما خشک می‌شود یا محصولات غیر باغی ما کاهش تولید پیدا می‌کند.
اقتصادنیوز: یک کارشناس حوزه آب و محیط زیست می گوید: نمود خشکسالی را در شهرهای کوچک و روستاها می‌بینیم که مردم به سمت شهرهای بزرگ مانند تهران، مشهد و اصفهان مهاجرت می‌کنندو همین مسئله، مشکلات شهرهای بزرگ را بیشتر می کند. بنابراین باید فکری کرد که این جمعیت به سمت سواحل جنوبی حرکت کند.
وی افزود: همین امسال که موضوع کمبود برق نیز مطرح بود، در کشاورزی خود را بیشتر نشان داد و در زمانی اتفاق افتاد که محصولات نزدیک به برداشت بودند و طبیعتاً خسارت‌های بیشتری به کشاورزان وارد شد. بنابراین این مسئله تازگی ندارد، فقط تفاوت در این است که امسال در برخی مناطق مانند تهران، این وضعیت بیشتر دیده شد و شهر تهران در معرض تنش کم آبی قرار گرفت.
اسفندیاری درباره اثر خشکسالی بر مهاجرت معکوس، گفت: این موضوع مدتی است که اتفاق افتاده است. در تهران به دلیل شرایط اقتصادی خاصی که دارد ، مسئله مهاجرت معکوس هنوز اتفاق نیفتاده است اما در شهرک‌های اقماری و حاشیه شهر این نوع مهاجرت بیشتر دیده می‌شود.
برخی روستاها به خاطر بی آبی تخلیه شدند
وی افزود: در مناطق مختلف کشور، روستاهای بسیار زیادی به علت کمبود و بی آبی همچنین ورشکستگی اقتصادی تخلیه شده‌اند. معمولاً هم این‌گونه است که در ابتدا یک یا دو نفر از اعضای خانواده مهاجرت می‌کنند و پس از آن، کل خانواده به دنبال آن‌ها می‌آیند. جمعیت ساکن در مناطق غیررسمی، اصطلاحاً حاشیه‌نشین اکنون بسیار زیاد شده است و بسیاری از آن‌ها در اثر خشکسالی و نبود آب ناچار به مهاجرت شده‌اند.
برای تولید داخلی، کنترل منابع آبی فراموش شد
این کارشناس حوزه آب درباره تأثیر خشکسالی بر امنیت غذایی، تورم و فقر، گفت: بخشی از امنیت غذایی مربوط به تولید در داخل کشور است و بخشی دیگر مربوط به بازار مواد غذایی و توانایی خرید مواد غذایی است. این دو موضوع از هم جدا هستند اگرچه به یکدیگر مرتبط اند اما نیازمند سیاست‌های متفاوتی هستند. تاکنون تمرکز بر تولید داخلی بود و برای دستیابی به این هدف، گاهی از کنترل اضافه‌برداشت از منابع آب زیرزمینی غفلت شده و اساساً کنترلی صورت نگرفت.
اسفندیاری افزود: در برنامه‌های وزارت جهاد سازندگی، هدف حرکت به سمت تولید بیشتر بود حتی اگر این موضوع به قیمت از بین رفتن منابع آبی کشور تمام می شد. اما اکنون این وضعیت به نقطه‌ای رسیده که دیگر امکان برداشت اضافی از منابع آب وجود ندارد که به طور طبیعی بر تولید داخلی نیز تأثیر گذاشته است.
اقتصادنیوز: در پی هشدار رئیس‌جمهور درباره احتمال تخلیه تهران در صورت تداوم خشکسالی، زهرا نژادبهرام، عضو پیشین شورای شهر، این رویکرد را «هشدارمحور و غیرکارشناسی» دانست و گفت رئیس‌جمهور باید به‌جای اعلام بحران، محور مدیریت و هماهنگی برای حل مسئله آب باشد. او تأکید کرد بحران آب نیازمند تدبیر ملی و اقدام فوری است، نه صرفاً هشدارهای تکراری.
وی ادامه داد: مسئله دیگر، قیمت محصولات و مواد غذایی است که به تنظیم بازار و مسائل مربوط به تجارت خارجی بازمی‌گردد. این موضوع فقط داخلی نیست. شبکه دلالان و احتکارچیان نیز در این ماجرا نقش دارند. این مسئله ارتباط مستقیمی با خشکسالی یا کمبود آب ندارد، اما از فرصت‌های ناشی از آن استفاده می‌کنند تا فشار بیشتری بر مصرف‌کننده وارد کنند.
این پژوهشگر حوزه آب درباره برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی و اثر آن در بحران آب، گفت: این برداشت‌ها همان عواملی است که منابع آب زیرزمینی را به وضعیت کنونی رسانده‌اند. موضوع فقط برداشت غیرمجاز نیست. نکته ظریفی در این میان وجود دارد و آن اینکه بخشی از مشکل مربوط به چاه‌های غیرمجاز است و بخشی دیگر مربوط به اضافه‌برداشت از چاه‌های مجاز است.
برداشت غیرمجاز از سفره های زیرزمینی
وی توضیح داد: این نکته یعنی بهره‌برداری از چاهی که دارای مجوز است اما بیش از ظرفیت سفره آب زیرزمینی انجام می‌شود. در واقع هر دو حالت وجود دارد؛ هم برداشت‌هایی از چاه‌های غیرمجاز که پروانه ندارند و هم برداشت بیش از ظرفیت از چاه‌های دارای مجوز.
اسفندیاری افزود: یکی از مشکلات این است که پروانه‌های بهره‌برداری به‌روز نشده‌اند و برخی از آن‌ها اجازه برداشت بیش از ظرفیت واقعی را می‌دهند اما چون پروانه به روز نشده است مازاد برداشت صورت نمی گیرد. در نتیجه، این مسئله به مدیریت ضعیف آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی بازمی‌گردد.
دبیر اندیشکده تدبیر آب درباره پیامدهای اجتماعی و سیاسی خشکسالی، خاطرنشان کرد: در حال حاضر، هیدرولوژیست‌ها و متخصصان آب برای بررسی وضعیت، مراحل مختلفی را در نظر می‌گیرند. ما خشکسالی‌های گوناگونی داریم؛ خشکسالی هیدرولوژیکی، خشکسالی کشاورزی، خشکسالی اجتماعی و اقتصادی.
اسفندیاری گفت: ابعاد خشکسالی بسیار گسترده است. در بخش کشاورزی، به‌ویژه خرده‌مالکان و کشاورزان ضعیف آسیب بیشتری می‌بینند. کشاورزانی که صاحب سرمایه هستند تلاش بر حفظ ارزش دارایی و اموال دارند اما کشاورزان کم‌درآمد که معیشت شان وابسته به کشاورزی است از هستی ساقط می‌شوند. این افراد ابتدا سعی بر مقاومت دارند اما زمانی که دیگر چاره‌ای ندارند ناچار به مهاجرت می‌شوند.
اسفندیاری در این باره که آیا انتقال آب می تواند به عنوان راهکار بلندمدت در نظر گرفته شود یا نه، گفت: خیر. به این دلیل که فعالیت‌های ما متناسب با شرایط اقلیمی کشور نیست. اگر میزان برداشت آب را بر جمعیت تقسیم کنیم، به عددی می‌رسیم که نشان می‌دهد سرانه برداشت ما در گروه‌های بالا قرار دارد در حالی که از نظر منابع آبی در چنین سطحی نیستیم.
مسیر توسعه هیچ سازگاری با ظرفیت آبی کشور ندارد
وی توضیح داد: محاسبات ساده نشان می‌دهد برداشت‌های ما بیشتر از ظرفیت منابع آبی کشور است. در برخی مناطق، مانند کرمان که بیشترین اضافه‌برداشت از منابع آب را دارد، یا خراسان، این ارقام از میانگین کشور نیز بالاتر است. دلیل آن وجود باغات زیاد در این مناطق است. این مسئله نشان می‌دهد توسعه ما هیچ سازگاری‌ای با ظرفیت آبی کشور ندارد.
اسفندیاری افزود: از دهه هفتاد باید به سمت فعالیت‌های اقتصادی می‌رفتیم که نیاز به آب کمتری داشتند نه اینکه اشتغال را با مصرف بیشتر آب گسترش دهیم. توسعه اقتصادی را باید در زمینه‌هایی پیش می‌بردیم که به آب کمتر نیاز دارند، نه در کشاورزی پرمصرف. به دلیل شرایط تمدنی کنونی، کشور ما در وضعیت بحرانی قرار دارد و ادامه حیات و بقای کشور در گرو این تغییر مسیر و چرخش اساسی است.
بحران آب در کشور بسیار جدی و گسترده است
این پژوهشگر حوزه آب خاطرنشان کرد: وضعیت ما به گونه‌ای است که دیگر امکان برداشت اضافی از مخازن آب زیرزمینی که هزاران سال قدمت دارند وجود ندارد. از نظر فنی و تکنولوژیک، سفره‌های آب جوابگوی برداشت بیشتر نیستند. هر چه چاه‌های بیشتری حفر می‌کنیم در واقع از سهم دیگران استفاده می‌کنیم و بازدهی نیز پایین‌تر می‌آید.
اسفندیاری افزود: پدیده فرونشست زمین را نیز داریم که خود یکی از پیامدهای همین اضافه برداشت‌هاست. بحران آب در کشور بسیار جدی و گسترده است و ابعاد جدیدی یافته است. اکنون می‌شنویم در اصفهان، یک شهرک به طور کامل به دلیل فرونشست و تخلیه آب زیرزمینی از سکنه خالی شده است.
