به گزارش خبرگزاری ایمنا، در بررسی میراث فکری امامان شیعه، همواره این پرسش اساسی مطرح بوده است که چگونه آموزه امامت در دورههایی که نه امکان حضور اجتماعی گسترده وجود داشته و نه فضای امنی برای تبیین علنی فراهم بوده، توانسته انسجام نظری و هویتی خود را حفظ کند و انتقال دهد. دوران امامت امام هادی (ع) یکی از حساسترین مقاطع تاریخ اسلام است؛ مقطعی که هم فشار ساختار قدرت عباسی به اوج رسیده بود و هم میدان اندیشه دینی با قرائتهای متعارض و گاهی متضاد از جایگاه اهلبیت (ع) روبهرو بود.
در چنین فضایی، مسئله اصلی فقط حذف یا محدودسازی امام نبود، بلکه ایجاد تلقیهای نادرست از امامت، چه در قالب فروکاستن ایشان به یک مرجع علمی یا سیاسی و چه در قالب افراطهای غلوآمیز، خطری عمیقتر و ماندگارتر محسوب میشد. این وضعیت، نیازمند پاسخی بود که بتواند بدون تحریک مستقیم ساخت قدرت، مرزهای صحیح فهم امامت را روشن کند و در عین حال، ارتباط معرفتی و معنوی شیعه با امام را حفظ کند.
زیارت جامعه کبیره که توسط امام هادی (ع) در پاسخ به درخواست فردی برای یک زیارت بلیغ و کامل امامان از جانب این امام بزرگوار بیان شده است، از زیارتهای مشهور نزد شیعیان است. مضمون این زیارت، مقام امامت، شأن ائمه اطهار (ع) و وظایف شیعیان در مقابل آنهاست.
این زیارت متنی است که بهجای ورود به جدالهای آشکار، به لایههای بنیادین اندیشه دینی ورود میکند و تصویری جامع، منسجم و معیارمند از امامت ارائه میدهد. این زیارت، با بهرهگیری از زبان دعا و زیارت، آموزهای اعتقادی را منتقل میکند که قابلیت تداوم تاریخی دارد و میتواند در غیاب دسترسی مستقیم به امام، نقش مرجع هویتی ایفا کند.
از این منظر، زیارت جامعه کبیره فرای یک متن عبادی برای مناسک فردی، بخشی از راهبرد امام هادی (ع) برای صیانت از معنا و مرجعیت امامت در یکی از بحرانیترین دورههای تاریخ تشیع است؛ راهبردی که آثار آن فراتر از زمان صدور زیارت تا امروز نیز در ساخت هویت شیعی قابل مشاهده است.
در همین راستا با حجتالاسلام محمود جزایری، مدیر مدرسه حوزه علمیه مشکات اصفهان گفتوگو کردهایم. در ادامه مشروح این گفتوگو را میخوانید.
ایمنا: یکی از پرسشهای مهم درباره زیارت جامعه کبیره این است که چرا امام هادی (ع) در دورهای که تحت شدیدترین فشارها و کنترلهای سیاسی حکومت عباسی بودند، متنی با چنین عمق و صراحت اعتقادی ارائه کردند؟
جزایری: پاسخ به این پرسش نیازمند بررسی همزمان متن زیارت جامعه کبیره، شرایط تاریخی زمان امام هادی (ع) و هدف راهبردی ایشان است. ارائه این زیارت در دورهای که بهویژه در زمان متوکل عباسی، امام (ع) و شیعیان در شدیدترین وضعیت اختناق سیاسی و امنیتی قرار داشتند، اقدامی کاملاً حسابشده و چندلایه بود؛ اقدامی که با کمترین هزینه ظاهری، بیشترین اثرگذاری اعتقادی را به همراه داشت.
در واقع، امام هادی (ع) بهجای مواجهه مستقیم سیاسی که در آن شرایط میتوانست به حذف فیزیکی سریع منجر شود، مسیر تثبیت بنیانهای اعتقادی را انتخاب کردند. زیارت جامعه کبیره نمونهای روشن از مدیریت بحران اعتقادی در شرایط تقیه است؛ متنی که هم آموزههای بنیادین امامت را حفظ میکند و هم شیعه را در برابر انحرافات فکری مصون میسازد.
ایمنا: این تثبیت اعتقادی دقیقاً در پاسخ به چه نیاز یا خطری صورت گرفت؟
جزایری: در قرن سوم هجری، جامعه اسلامی با تکثر و آشفتگی جدی در حوزه اندیشه دینی مواجه بود. از یکسو جریانهایی وجود داشتند که جایگاه اهلبیت (ع) را به حدّ مفسران شریعت یا رهبران سیاسی تقلیل میدادند و از سوی دیگر، جریانهای غالی که دچار افراط شده و به نوعی الوهیت برای ائمه قائل میشدند.
زیارت جامعه کبیره پاسخی دقیق و متوازن به هر دو انحراف است. این زیارت بهروشنی مقام عصمت، علم لدنی، ولایت الهی و نقش واسطهگری ائمه (ع) در فیض الهی را تبیین میکند، بدون آنکه به ورطه غلو بیفتد. از این جهت، میتوان آن را یک متن مبنا یا حتی منشور اعتقادی دانست که مرزهای صحیح شناخت امامت را برای شیعه مشخص میکند.
ایمنا: در کنار بُعد اعتقادی، این زیارت چه کارکردی در ارتباط میان امام و شیعیان داشته است؟
جزایری: نباید فراموش کنیم که در آن دوره، ارتباط فیزیکی و مستقیم شیعیان با امام (ع) بهشدت محدود شده بود. زیارت جامعه کبیره در چنین فضایی، یک پل ارتباطی معنوی ماندگار ایجاد کرد. این متن به شیعیان امکان میداد حتی در غیاب دسترسی مستقیم، نوعی حضور معنوی امام را تجربه کنند و ارتباط خود را با امام معصوم حفظ نمایند.
در واقع، زیارت جامعه کبیره صرفاً یک متن عبادی نیست؛ بلکه ابزاری برای بازسازی پیوند عاطفی، معرفتی و هویتی شیعه با امام زمان خود است؛ پیوندی که در شرایط اختناق، نقشی حیاتی ایفا میکرد.
ایمنا: برخی معتقدند زیارت جامعه کبیره نقشی فراتر از زمان خود داشته و شیعه را برای دوران غیبت آماده کرده است. این تحلیل را چگونه ارزیابی میکنید؟
جزایری: این تحلیل کاملاً دقیق است. امام هادی (ع) و پس از ایشان امام عسکری (ع)، نقش کلیدی در آمادهسازی جامعه شیعه برای ورود به دوران غیبت داشتند. زیارت جامعه کبیره را میتوان بخشی از این پروژه بلندمدت دانست.
این زیارت در قالبی فشرده، یک دوره کامل الهیات امامت را ارائه میدهد؛ بهگونهای که نسلهای بعدی بتوانند بدون دسترسی مستقیم به امام، چارچوب صحیح معرفتی خود را حفظ کنند. از این منظر، جامعه کبیره یک سرمایهگذاری اعتقادی برای آینده است.
علاوه بر این، ترسیم دقیق مقام امامان پیشین، زمینه فهم صحیح جایگاه امام مهدی (عج) را نیز فراهم میکند و رابطه شیعه با امام غایب را از سطح احساسی به سطحی عمیق و معرفتی ارتقا میدهد.
ایمنا: چرا امام هادی (ع) قالب زیارت را برای انتقال این معارف انتخاب کردند؟
جزایری: انتخاب قالب زیارت، یک تدبیر فرهنگی هوشمندانه بود. اگر همین مضامین در قالب رساله کلامی یا بیانیه اعتقادی صریح مطرح میشد، بهسرعت حساسیت حاکمیت را برمیانگیخت و میتوانست پیامدهای امنیتی سنگینی بهدنبال داشته باشد. اما زیارت، قالبی پذیرفتهشده در فرهنگ دینی مسلمانان بود و کمتر بهعنوان تهدید تلقی میشد.
از سوی دیگر، زیارت عملی تکرارشونده است. این تکرار سبب میشود مفاهیم عمیق آن بهتدریج در ذهن و جان مخاطبان رسوخ کند و در طول نسلها استمرار یابد. به همین دلیل، زیارت جامعه کبیره نهتنها در زمان خود اثرگذار بود، بلکه بهعنوان میراثی ماندگار، تا امروز نیز نقش هویتساز خود را حفظ کرده است.
ایمنا: با توجه به این ویژگیها، چرا برخی از پژوهشگران از زیارت جامعه کبیره بهعنوان مانیفست شیعه یاد میکنند؟
جزایری: زیرا این زیارت مجموعهای منسجم از اصول اعتقادی شیعه، مبانی معرفتی امامت و حدود صحیح شناخت اهلبیت (ع) را با ادبیاتی فاخر و دقیق ارائه میدهد. جامعه کبیره نه یک متن احساسی صرف است و نه یک بحث تخصصی محدود به خواص؛ بلکه متنی هویتساز است که شیعه میتواند خود را در آن بازتعریف کند.
بهطور خلاصه، امام هادی (ع) در یکی از سختترین مقاطع تاریخ تشیع، بهجای تقابل سیاسی مستقیم، به جهاد تبیین در عمیقترین لایه اعتقادی روی آوردند و با نهادینهکردن زیارت جامعه کبیره، گوهر امامت را برای همه اعصار محفوظ نگه داشتند. این اقدام را باید نمونهای روشن از حکمت و مدیریت الهی در حفظ دین دانست.
