به گزارش خبرگزاری ایمنا، ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در سال ۳۶۲ هجری قمری (۹۷۳ میلادی) در خوارزم زاده شد، کودکی او در فضایی علمی سپری شد و با دانشمندان بزرگ خوارزم به‌ویژه ابونصر منصور بن عراق، ارتباط نزدیک داشت، بیرونی در جوانی به ریاضیات و نجوم گرایش یافت و بعدها به دربار غزنویان راه یافت.
او بخش بزرگی از زندگی خود را در غزنه گذراند و در همان‌جا در سال ۴۴۰ هجری قمری (۱۰۴۸ میلادی) درگذشت. زندگی او پر از سفر، پژوهش و نگارش بود و در شرایط گوناگون سیاسی، همواره دانش را محور کار خود قرار داد.
دستاوردها و اقدامات علمی
ابوریحان بیرونی دانشمندی چندساحتی بود که در حوزه‌های گوناگون آثار مهمی بر جای گذاشت:
نجوم و ریاضیات: در کتاب قانون مسعودی نجوم روزگار خود را سامان داد و محاسباتی نوآورانه درباره حرکت اجرام آسمانی ارائه کرد. او نخستین کسی بود که شعاع زمین را با دقتی چشمگیر محاسبه کرد.
جغرافیا و جهت‌یابی: در تحدید نهایات الاماکن با استفاده از مثلثات کروی به تعیین مختصات جغرافیایی پرداخت و روشی علمی برای یافتن قبله ارائه داد.
تاریخ تقویم‌ها: در الآثار الباقیه عن القرون الخالیه به بررسی نظام‌های گاه‌شماری ملل مختلف پرداخت و جشن‌ها و آئین‌های آنان را ثبت کرد.
مردم‌نگاری و هندشناسی: در کتاب الهند آداب، فلسفه و علوم هندیان را گردآورد و با انصاف و دقت علمی روایت کرد. او در این اثر روش مشاهده و مطالعه میدانی را به‌کار گرفت.
کانی‌شناسی و داروشناسی: در الجماهر فی معرفة الجواهر درباره سنگ‌ها و فلزات نوشت و در الصیدنة فی الطب به دسته‌بندی داروها پرداخت.
آثار برجسته ابوریحان بیرونی
ابوریحان در طول زندگی پربارش بیش از ۱۴۶ کتاب و رساله نوشت که بخش زیادی از آن‌ها هنوز به‌عنوان منابع علمی و تاریخی ارزشمند شناخته می‌شوند. در میان این آثار، چند کتاب جایگاهی ویژه دارند:
قانون مسعودی: جامع‌ترین اثر نجومی بیرونی که به نام سلطان مسعود غزنوی نگاشته شد. این کتاب شامل محاسبات دقیق درباره حرکات ستارگان، سیارات و خورشید است و در قرون بعدی منبع اصلی بسیاری از منجمان مسلمان و اروپایی شد.
تحدید نهایات الاماکن: اثری در جغرافیای ریاضی که در آن به تعیین طول و عرض جغرافیایی شهرها، فاصله مکان‌ها و روش‌های علمی جهت‌یابی پرداخت. این کتاب یکی از نخستین نمونه‌های کاربرد مثلثات کروی در حل مسائل جغرافیایی است.
الآثار الباقیه عن القرون الخالیه: دائرةالمعارفی تاریخی درباره گاه‌شماری‌ها، جشن‌ها و آئین‌های ملت‌های مختلف؛ بیرونی در این اثر کوشید نشان دهد که در پس هر نظام تقویمی، یک نظام فکری و فرهنگی نهفته است.
کتاب الهند: حاصل سال‌ها مطالعه و مشاهده در هند. بیرونی در این کتاب به فلسفه، ریاضیات، آئین‌ها و آداب هندیان پرداخته و آن‌ها را با نگاهی منصفانه و تحلیلی گزارش کرده است. این اثر را می‌توان از نخستین پژوهش‌های مردم‌نگاری تطبیقی دانست.
الجماهر فی معرفة الجواهر: کتابی در زمینه کانی‌شناسی که در آن ویژگی‌ها، وزن‌ها و خواص سنگ‌ها، فلزات و جواهرات مختلف بررسی شده است. این اثر از قدیمی‌ترین منابع علمی در علم مواد به شمار می‌آید.
الصیدنة فی الطب: اثری مهم در داروشناسی که به دسته‌بندی گیاهان دارویی و داروهای رایج زمان خود پرداخته و به‌عنوان منبعی اساسی برای پزشکان سده‌های بعدی مورد استفاده قرار گرفته است.
التفهیم لاوائل صناعة التنجیم: کتابی آموزشی که در قالب پرسش و پاسخ برای شاگردی جوان نوشته شد. بیرونی در این اثر مفاهیم پایه‌ای ریاضی، نجوم، جغرافیا و ابزارهایی مانند اسطرلاب را با بیانی ساده و منظم توضیح داده است.
جایگاه و نقش بیرونی در تاریخ علم
بیرونی تنها یک منجم یا ریاضی‌دان نبود؛ او نمونه‌ای از پژوهشگری بود که علم را با فرهنگ پیوند زد. او هم با دقت ریاضی به اندازه‌گیری زمین و آسمان پرداخت و هم با انصاف علمی آئین‌ها و تقویم‌های ملت‌ها را ثبت کرد. در تاریخ علم، ابوریحان بیرونی الگویی از ترکیب عقل محاسبه‌گر با نگاه فرهنگی و میان‌رشته‌ای است؛ شخصیتی که مرزهای دانش را در دوران خود فراتر برد و اثری جهانی بر جای گذاشت.
