به گزارش خبرگزاری ایمنا، در چند کیلومتری جنوب‌شرقی اصفهان، جایی که شهر از هیاهو فاصله می‌گیرد و دامنه‌های سنگی آرام‌آرام جای دشت‌های باز را می‌گیرد، یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های فلات مرکزی پهن شده است؛ پارک ملی و پناهگاه حیات‌وحش کلاه‌قاضی. منطقه‌ای که از روزگار شاهان صفوی تا امروز، هم شکارگاه بوده، هم زیستگاه، هم زمین منازعه میان انسان و طبیعت، و هم گواهی بر تلاش‌های چند دهه‌ای برای حفاظت از حیات‌وحش.
کلاه‌قاضی بخشی زنده از تاریخ طبیعی و فرهنگی اصفهان را در خود دارد. نزدیکی‌اش به کلان‌شهری چون اصفهان و قرار گرفتنش در مسیر توسعه‌های گسترده شهری، اهمیت آن را دوچندان می‌کند؛ چرا که این منطقه نه در دل کوهستان‌های دورافتاده، بلکه درست در کنار زندگی روزمره مردم قرار دارد. همین موقعیت باعث شده این پهنه بارها در معرض تهدید قرار گیرد، اما در عین حال توانسته به یکی از کامل‌ترین نمونه‌های زیست‌بوم کوهستانی–بیابانی در ایران تبدیل شود؛ زیست‌بومی که کل و بز وحشی، آهو، پرندگان شکاری و ده‌ها گونه دیگر را در خود جای داده است. شناخت کلاه‌قاضی، شناخت لایه‌ای از هویت محیط‌زیست ایران است که در سکوت و بی‌آنکه چندان شناخته شده باشد، همچنان نفس می‌کشد.
جغرافیا و موقعیت منحصربه‌فرد کلاه‌قاضی
پارک ملی و پناهگاه حیات‌وحش کلاه‌قاضی در جنوب‌شرقی اصفهان و جنوب شهر جدید بهارستان واقع شده و مجموع مساحت تاریخی آن در دهه‌های گذشته بیش از ۵۰ هزار هکتار بوده است. امروز نیز بخش اصلی پارک ملی حدود ۳۷ هزار هکتار و پناهگاه حیات‌وحش آن بیش از ۳ هزار هکتار وسعت دارد. این منطقه درست در امتداد جاده اصفهان–شیراز قرار دارد و به دلیل وجود چند مسیر دسترسی، از جمله راه اصفهان–محمدآباد جرقویه، راه فرعی شیدان–قرانه و مسیر افخاریه، به‌سادگی قابل ورود و پایش است.
چشم‌انداز عمومی منطقه ترکیبی از دو رشته‌کوه موازی با نام‌های «شیرپیر» و «کلاه‌قاضی» است که بین آنها دشت پهناوری کشیده شده است. این دشت، چندین دره شرقی–غربی را در خود جای داده که نقش مهمی در شکل‌گیری زیستگاه‌های متنوع حیات‌وحش دارند. بلندترین نقطه این مجموعه کوهستانی «کلاه بزرگ» با ارتفاع ۲۵۲۵ متر است. دلیل نام‌گذاری منطقه نیز به ظاهر این قله بازمی‌گردد که شبیه کلاه پشمی قاضیان قدیم بوده است.
پیشینه تاریخی؛ از شکارگاه شاهان تا منطقه حفاظت‌شده ملی
کلاه‌قاضی یکی از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های آهو و گونه‌های علف‌خوار در مرکز ایران است. روایت‌های تاریخی نشان می‌دهد که شاه‌عباس صفوی و نیز شاهان دوره قاجار بارها برای شکار آهو و کل در این منطقه حضور داشته‌اند؛ موضوعی که نشان می‌دهد این پهنه از همان دوران به‌عنوان کانون حیات‌وحش شناخته می‌شده و ارزش اکولوژیک آن محسوس بوده است.
با شکل‌گیری ساختارهای رسمی حفاظت از محیط‌زیست، کلاه‌قاضی در سال ۱۳۴۶ به عنوان «منطقه حفاظت‌شده» ثبت شد. یک سال بعد، محدوده آن افزایش یافت و در سال ۱۳۵۴ عنوان «پناهگاه حیات‌وحش» را دریافت کرد. در نهایت، پس از بررسی‌های گسترده و پیگیری‌های حفاظتی، در سال ۱۳۵۷ بخش ارزشمندی از این محدوده به «پارک ملی» ارتقا یافت؛ بالاترین درجه حفاظتی در ایران.
با این حال، دهه ۱۳۶۰ و اوایل دهه ۱۳۷۰ دوره‌ای دشوار برای این اکوسیستم بود. به‌دلیل چرای بی‌رویه دام، تخریب پوشش گیاهی، تعارضات محلی و ساخت‌وسازهای غیرمجاز، بخش‌هایی از منطقه آسیب دید. سرانجام با حذف عرصه‌های دارای مالکیت خصوصی و تعیین مرزهای قطعی، از سال ۱۳۷۲ محدوده پارک ملی تثبیت شد. امروز این منطقه یکی از پایدارترین زیست‌بوم‌های اصفهان به شمار می‌رود.
زیبایی طبیعی و اهمیت اکولوژیک منطقه
چشم‌انداز کلاه‌قاضی ترکیب کم‌نظیری از دامنه‌های سنگی، دشت‌های باز، دره‌های عمیق و ارتفاعات تیز است. همین تنوع توپوگرافیک باعث شده اکوسیستم منطقه از نظر پویایی بیولوژیک بسیار غنی باشد.
در برخی بخش‌ها، گیاهان بوته‌ای سازگار با اقلیم نیمه‌بیابانی رشد کرده و در نقاط مرتفع‌تر، حضور گونه‌های کوهستانی مشاهده می‌شود. فاصله میان دره‌ها و ناهمواری طبیعی زمین نیز زیستگاهی امن برای گونه‌های فراری از مزاحمت‌های انسانی فراهم کرده است.
تنوع جانوری؛ خانه کل و بز و زیستگاه پرندگان شکاری
کلاه‌قاضی یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های اکولوژیک فلات مرکزی برای کل و بز وحشی است. این گونه شاخص، بخش قابل توجهی از جمعیت منطقه را تشکیل می‌دهد و معمولاً در دامنه‌های سنگی و ارتفاعات پراکنده دیده می‌شود.
در کنار آن، آهو نیز از گونه‌های ارزشمند منطقه است؛ هرچند جمعیت آن نسبت به گذشته کاهش یافته، اما همچنان در بخش‌هایی از دشت‌ها مشاهده می‌شود. گونه‌های دیگری مانند قوچ و میش وحشی، گرگ، کفتار، شغال، روباه معمولی، خرگوش، تشی، جرد و گونه‌های مختلف موش نیز در این پهنه زیست می‌کنند. در مجموع، تاکنون ۳۷ گونه پستاندار از ۱۴ خانواده در منطقه شناسایی شده است.
پرندگان نیز با ۸۴ گونه نقش کلیدی در اکوسیستم منطقه دارند؛ به‌ویژه پرندگان شکاری همچون عقاب طلایی، سارگپه، دلیجه، شاهین و انواع جغد که از فراز رشته‌کوه‌ها شکار می‌کنند و تعادل زیستی منطقه را حفظ می‌کنند. حضور کبک، تیهو، چکاوک‌ها و گنجشک‌سانان نیز نشان‌دهنده سلامت نسبی زیستگاه است.
از میان دوزیستان تنها یک گونه، یعنی وزغ سبز، ثبت شده، اما خزندگان با ۲۶ گونه از ۹ خانواده سهم مهمی در اکوسیستم دارند.
جایگاه گردشگری و اهمیت حفاظتی منطقه
کلاه‌قاضی علاوه بر ارزش زیستی، به‌عنوان یکی از مقاصد طبیعی پیرامون اصفهان شناخته می‌شود. این منطقه را یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های آهو در مرکز ایران و از کامل‌ترین نمونه‌های کوهستان–بیابانی در کشور معرفی کرده‌اند. وجود مسیرهای دسترسی مناسب، نزدیکی به شهر و چشم‌اندازهای باز، این منطقه را به مقصدی مناسب برای طبیعت‌گردان مسئولیت‌پذیر تبدیل کرده است.
با این حال، حساسیت‌های حفاظتی بسیار بالاست. نزدیکی به شهر، ورود غیرمجاز، گردشگری بی‌ضابطه، آلودگی صوتی و حرکت موتورسیکلت‌ها، از جمله تهدیدهای جدی برای این زیست‌بوم به شمار می‌رود. به همین دلیل، سازمان محیط‌زیست در سال‌های اخیر بر پایش مستمر، تقویت پاسگاه‌های محیط‌بانی و برنامه‌های حفاظتی تمرکز کرده است.
زیست‌بومی ارزشمند در دل توسعه شهری
کلاه‌قاضی نمونه‌ای موفق از حفظ طبیعت در حاشیه یک کلان‌شهر است. منطقه‌ای که روزگاری شکارگاه شاهی بود، بعدها به‌تدریج در مسیر حفاظت قرار گرفت و امروز یکی از مهم‌ترین پارک‌های ملی مرکزی ایران محسوب می‌شود. این منطقه نه‌تنها از نظر تنوع جانوری و ارزش تاریخی اهمیت دارد، بلکه یادآور این حقیقت است که حفاظت از طبیعت—even در نزدیکی شهرهای بزرگ—امکان‌پذیر است، اگر اراده‌ای جدی برای آن وجود داشته باشد.
