آیا ارتفاع کوه دماوند کم شده؟ بررسی‌های علمی پاسخ می‌دهند

بر اساس ادعای برخی مربیان فدراسیون کوهنوردی، ارتفاع کوه دماوند در گذشته بیشتر بوده و به مرور زمان کاهش پیدا کرده است. اما آیا این شایعات صحت دارد؟

در رابطه با کوه دماوند که سال‌هاست به عنوان یکی از مهم‌ترین نمادهای طبیعی ایران، در کانون توجه کارشناسان محیط زیست، زمین‌شناسان و رسانه‌های عمومی قرار دارد، اخیراً اظهارنظرهایی جنجالی از سوی برخی مربیان فعال در فدراسیون کوهنوردی مطرح گردیده است. طبق آخرین اخبار داخلی، این مربیان ادعا کرده‌اند که ارتفاع قله دماوند ۵۶۷۰ متر بوده و طی چندین دهه اخیر، به دلیل مجموعه‌ای از فعالیت‌های مخرب انسانی و فرسایش ناشی از عوامل طبیعی، دستخوش کاهش شده است.

آن‌ها به طور مشخص به عواملی چون کوهنوردی غیر اصولی و بی‌رویه اشاره کرده‌اند که منجر به پاکوب شدن بیش از حد مسیرها و ایجاد فرسایش شدید خاک در ارتفاعات بالا شده و ثبات فیزیکی مسیرها را تضعیف کرده است. همچنین فعالیت‌های معادن در دامنه‌های میانی کوه، به عنوان یک عامل مخرب زیربنایی، سبب اختلال در ساختار طبیعی منطقه شده است. با این حال بررسی‌های علمی آیا این ادعا را تایید می‌کند؟

فهرست مطالب

کاهش 60 متری ارتفاع کوه دماوند آیا صحت دارد؟

در خصوص نوسانات ارتفاع کوه دماوند و اختلاف دیدگاه‌هایی که میان فعالان حوزه کوهنوردی و مراجع علمی نظیر سازمان نقشه‌برداری کشور وجود دارد، جزئیاتی از سوی جواد نظامدوست، به عنوان یکی از فعالان عرصه غار و غارشناسی و همچنین مربی رسمی فدراسیون کوهنوردی ایران مطرح شده است. نظامدوست با استناد به نتایج یک پروژه تحقیقاتی جامع و طولانی‌مدت که توسط یک تیم متخصص اتریشی به مدت 10 سال کامل بر روی تمام جوانب کوه اسطوره‌ای دماوند متمرکز بود، اظهار داشت که این تیم با دور زدن کامل این کوه عظیم و انجام مطالعات گسترده در حوزه‌های تخصصی زمین‌شناسی، گیاه‌شناسی و هواشناسی، ارتفاع قله را با استفاده از دستگاه‌های دقیق اندازه‌گیری ارتفاع، معادل ۵۶۷۱ متر به ثبت رسانده و این عدد در سطح جهانی نیز برای مدتی مورد پذیرش قرار گرفته است.

با این حال، وی در ادامه به نقشه منتشرشده از کوه دماوند اشاره کرد که ارتفاع آن را ۵۶۱۰ متر اعلام کرده و بر این اساس، اظهار داشت که شکی وجود ندارد که ارتفاع واقعی دماوند به مرور زمان دچار کاهش و کوتاه‌شدگی فیزیکی شده است. از منظر نظامدوست، دلیل اصلی این کاهش ارتفاع تنها محدود به فرسایش طبیعی نیست، بلکه یک ترکیب پیچیده از فرسایش طبیعی و مداخلات گسترده و مخرب انسانی است. وی ساخت و احداث جاده‌های متعدد و غیرضروری در دامنه‌های مختلف دماوند، فعالیت‌های اقتصادی مرتبط با معادن پوکه و به ویژه برداشت بی‌رویه و خارج از ضابطه مواد معدنی از پیکره کوه را به عنوان عوامل تسریع‌کننده اصلی تخریب و ریزش بخش‌هایی از ساختار کوه مطرح کرد.

بیشتر بخوانید

علاوه بر این، وی تأکید کرد که پاکوب شدن مسیرهای صعود به دلیل ترافیک سنگین کوهنوردان، از بین رفتن تدریجی پوشش گیاهی غنی منطقه و در نهایت فرسایش شدید بادی در ارتفاعات، همگی به جابه‌جایی و از دست رفتن سطح خاک و سنگ‌های سست کوه منجر شده‌اند.

پاسخ سازمان نقشه‌برداری به ادعای کاهش ارتفاع

در مقابل این دیدگاه، مقامات رسمی و علمی کشور منشأ این اختلاف ارتفاع را نه کاهش واقعی قله، بلکه تفاوت در مبانی و ابزارهای اندازه‌گیری ژئودتیک می‌دانند. عبدالرضا سعادت، مدیر ژئودزی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری کشور در گفت‌وگویی اعلام کرد که ارتفاع دقیق و مبنایی دماوند، ۵۶۰۹.۲ متر بالاتر از سطح آب‌های آزاد خلیج فارس است. وی در ادامه تشریح کرد که اندازه‌گیری‌های جدید با استفاده از ابزارهای بسیار دقیق GPS و شبکه‌های ترازیابی تخصصی صورت گرفته است که شامل استقرار ایستگاه‌های دقیق در دامنه‌ها و پایه قله بوده و دقت ثبت شده آن‌ها در حد میلی‌متر است.

سعادت تأکید کرد که اختلاف مشاهده‌شده با داده‌هایی نظیر ۵۶۷۱ متر، ناشی از تفاوت در روش‌های قدیمی، نقطه مرجع قله، مرجع سطح دریا و دقت پایین ابزارها است. او اندازه‌گیری‌های قدیمی‌تر نظیر محاسبات «آلن باخ» در حدود شصت سال پیش را که بر مبنای تصاویر ماهواره‌ای اولیه و با سطح دقت پایین انجام شده بود، در مقایسه با ابزارهای مدرن که قادر به ثبت ارتفاع از نقطه پایه تا نوک قله با دقت چند سانتی‌متر هستند، بسیار متفاوت دانست.

مقصر اختلاف ارتفاع دماوند کیست؟

عبدالرضا سعادت، مدیر ژئودزی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری کشور در ادامه توضیحات خود، به تحلیل مقایسه‌ای روش‌های اندازه‌گیری ارتفاع قله دماوند پرداخت و بیان کرد که تفاوت فاحشی که اکنون میان ارقام قدیمی و داده‌های جدید وجود دارد، به هیچ عنوان نشان‌دهنده یک کاهش واقعی در ساختار فیزیکی کوه نیست، بلکه ناشی از پیشرفت در تکنیک‌ها و ابزارهای اندازه‌گیری است.

وی تصریح کرد که در گذشته، یک متخصص فرانسوی به نام آلن باخ حدود شصت سال پیش ارتفاع دماوند را در حدود ۵۶۷۰ متر اعلام کرده بود، اما باید توجه داشت که آن اندازه‌گیری‌ها نه تنها با استفاده از ابزارهای بسیار دقیق و کالیبره‌شده امروزی انجام نشده بود، بلکه از یک مرجع ارتفاعی استاندارد و مشخص نیز بهره نبرده بود. سعادت توضیح داد که روش آلن باخ عمدتاً بر پایه تحلیل تصاویر ماهواره‌ای اولیه و استفاده از داده‌های تقریبی استوار بود که دقت بسیار پایینی نسبت به استانداردهای ژئودتیکی کنونی دارند.

مدیر ژئودزی سازمان نقشه‌برداری با تأکید بر پروتکل‌های دقیق علمی، اعلام کرد که تیم‌های سازمان نقشه‌برداری، اندازه‌گیری ارتفاع را به صورت زمینی و با دقت مهندسی بسیار بالا انجام می‌دهند. وی این فرآیند را یکی از سخت‌ترین فعالیت‌های فنی در حوزه نقشه‌برداری توصیف کرد، چرا که مستلزم انتقال دقیق ارتفاع از یک ایستگاه ترازیابی به ایستگاه بعدی با دقت‌های میلی‌متری و حتی کسری از میلی‌متر است.

تعیین مبنای ارتفاعی ایران از سطح آب‌های آزاد بندر رجایی

در تشریح مفهوم «صفر ارتفاعی»، سعادت توضیح داد که در کشورهایی که دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد دارند، نقطه مبنای اندازه‌گیری ارتفاع (یا همان صفر ارتفاعی) از سطح متوسط آب‌های آزاد تعیین می‌شود. در ایران، این نقطه مبنا به طور مشخص در بندر شهید رجایی در بندرعباس تعریف و تثبیت شده است. در این ایستگاه‌های ساحلی، سطح آب دریا در دوره‌های زمانی مشخص به صورت متناوب و پیوسته اندازه‌گیری می‌شود و میانگین دقیق این ارقام به عنوان سطح مبنا (صفر ارتفاعی) رسمی کشور در نظر گرفته می‌شود.

از این نقطه مبنا در بندرعباس، ارتفاع دقیق به یک شبکه گسترده از ایستگاه‌های ترازیابی در سطح ملی منتقل می‌شود. این شبکه که به عنوان «شبکه درجه یک ترازیابی کشور» شناخته می‌شود، شامل ایستگاه‌هایی است که تقریباً در هر دو کیلومتر یک بار نصب شده‌اند. این ارتفاع صفر از بندرعباس به تمامی شهرهای بزرگ نظیر تهران، شیراز و تبریز انتقال داده شده و یکی از شاخه‌های کلیدی آن به طور مستقیم تا منطقه پُلور و دامنه کوه دماوند ادامه یافته است.

همچنین بخوانید

سعادت با ارائه شواهد علمی ژئودینامیک، ادعای کاهش ارتفاع دماوند را رد کرد. او به داده‌های ثبت شده در ایستگاه GPS پلور اشاره کرد که افزایش ارتفاع سالانه در حدود یک تا دو میلی‌متر را در محدوده گسترده البرز نشان می‌دهد. این بدان معنی است که پوسته زمین در این منطقه به دلیل فشارهای تکتونیکی شدید که عامل بسیاری از زمین‌لرزه‌ها در ایران هستند، در حال بالا آمدن مستمر است و نه پایین رفتن. در نتیجه و بر اساس شواهد ثبت شده توسط تجهیزات دقیق نقشه‌برداری در منطقه دماوند نه‌تنها کاهش ارتفاع مشاهده نمی‌شود، بلکه افزایش اندکی در ارتفاع فیزیکی قله در حال وقوع است.

آیا فعالیت‌های معدنی تهدیدی برای ارتفاع دماوند هستند؟

در خصوص تأثیر فعالیت‌های معدنی و برداشت‌های افقی مواد از دامنه‌ها، سعادت تأکید کرد که بسیار بعید است که چنین فعالیت‌هایی بتوانند تأثیری بر کاهش ده‌ها متری ارتفاع قله داشته باشند، مگر اینکه فرآیند برداشت در مقیاسی بسیار بزرگ و در نزدیکی مستقیم قله انجام گیرد. برداشت‌های کنونی که عمدتاً در ارتفاعات پایین‌تر، یعنی در حدود دو تا سه‌هزار متری انجام می‌شوند، در نهایت می‌توانند باعث ریزش‌های موضعی یا تغییر شکل‌های کوچک در ساختار دامنه کوه شوند، اما توان کاهش ارتفاع کلی قله را ندارند.

در مجموع، سعادت با تأیید این موضوع که فعالیت‌های انسانی غیرمسئولانه نظیر کوهنوردی بی‌ضابطه، تخریب پوشش گیاهی و فرآیند معدن‌کاوی، همگی عوامل مخرب و فرسایش‌زای طبیعت هستند، اما ارتباط دادن این تخریب‌های محیطی با کاهش ۶۰ متری ارتفاع قله را فاقد هرگونه واقعیت علمی و استناد ژئودتیک دانست. در پایان، وی تصریح کرد که اگر هدف اصلی از طرح این اختلاف نظرها جلب توجه عمومی و مسئولان به ضرورت حیاتی حفاظت از قله دماوند و توقف فوری فعالیت‌های معدنی در حریم آن باشد، سازمان نقشه‌برداری کاملاً با این هدف موافق است، زیرا دماوند یک سرمایه ملی بی‌بدیل و میراث طبیعی باارزش است و هرگونه دخل و تصرف انسانی در اطراف آن باید با نهایت دقت و ملاحظات زیست‌محیطی همراه باشد.