باشگاه خبرنگاران جوان؛ زهرا بالاور - به مناسبت ده سالگی شبکه افق به گفت‌وگو با محسن اردستانی تهیه کننده و کارگردان کنونی برنامه «ملازمان حرم» پرداختیم.

باشگاه خبرنگاران جوان: به‌عنوان اولین سوال بفرمایید که چطور با شبکه افق آشنا شدید؟ اولین بار نام این شبکه را کجا شنیدید و چطور این ارتباط شکل گرفت؟ 

 اردستانی پاسخ داد: به خاطر دارم سال ۸۹، کلاس‌هایی بود که آقای طالب‌زاده در خیابان دمشق برگزار می‌کردند. آن روزها، علاوه بر علاقه‌ای که داشتم، سعی می‌کردم وارد فضای مستندسازی شوم؛ بعداً جلسات عمومی تر و خصوصی‌تری هم با آقای طالب‌زاده داشتیم. یادم می‌آید که کم‌کم در آن زمان، نام شبکه‌ای شنیده می‌شد که قرار بود راه‌اندازی شود و آقای یامین‌پور و دوستان دیگر قرار بود پیش‌تولید آن را انجام دهند. من که اوایل کارم بودم، تصوری از ساختن کاری که دیده شود، نداشتم. تا اینکه پخش آزمایشی شبکه افق شروع شد. در سطح شهر تهران، تبلیغات «نگاهت را به افق بسپار» را می‌دیدم. اولین صحنه‌ای که به یاد دارم، اجرای آقای طالب‌زاده بود که برای ما یادآور رایحه‌ی شهید آوینی بود. تصورم این بود که آقای طالب‌زاده یکی از کسانی است که در مدیریت شبکه نقش دارد. از آن‌جا نام افق را شنیدم و بعد وارد فضای تولید شدیم.

باشگاه خبرنگاران جوان: فضای تولید شما در افق از کجا شروع شد؟ آیا تجربیات قبلی هم در تولید برنامه یا مستند داشتید؟

 اردستانی گفت: ما آموزش‌ها را از سال ۸۹ شروع کردیم و در سال ۹۲ که بحبوحه اتفاقات سوریه بود، وارد عمل شدیم. آن زمان، پروتکل‌هایی بود که صحبت کردن درباره شهدای مدافع حرم یا ممیزی داشت یا ممنوع بود. حتی در تشییع شهید رسول خلیلی هم هنوز حضور ایران در سوریه علنی نبود. بر روی قبر برخی شهدا، نهایتاً «فدایی زینب» نوشته می‌شد یا اصلاً چیزی ننوشته بودند. در آن زمان، خانمی که بعداً فرزندش شهید شد، جلسه‌ای با من در تلویزیون اینترنتی نصر تی‌وی داشت که موضوع آن، امکان ساخت برنامه در مورد مدافعان حرم با محوریت همسرانِ شهدا بود. در آن زمان، برنامه «نیمه پنهان ماه» هم بازدید خوبی در شبکه افق داشت. قرار شد برنامه‌ای شبیه آن، اما با رویکردی متفاوت بسازیم؛ به این صورت که به‌جای استودیو، به منازل شهدا و مزارشان برویم و پویایی تصویر را وارد کار کنیم. من قاعده‌ای از سید مرتضی آوینی یاد گرفته بودم که نقل از امام علی (ع) بود: «شرف المکان بالمکین»؛ این جمله در ساختار برنامه خیلی تأثیر گذاشت. حتی اولین قسمت که مربوط به شهید باغبانی بود را به عنوان شاگرد، کارگردانی کردم و هنوز با شبکه افق صحبت نشده بود. بعد از ساخت، آن را ارائه دادیم و مورد قبول واقع شد. حتی در مورد مجری هم بحث بود تا اینکه خانم دکتر شهره پیرانی به عنوان گزینه اول انتخاب شدند؛ چون همسر شهید بودند و با فضا آشنایی بیشتری داشتند؛ در فصل‌های بعد از محضر خانم فضه سادات حسینی استفاده کردیم. مجریان برنامه اجرای پلاتویی نداشتند و به صورت گپ و گفت صحبت می‌کردند، که این نوع اجرا در بین تعداد زیادی دوربین و با حضور آقایان، برای همسران شهدا، سخت بود.

باشگاه خبرنگاران جوان: خانم پیرانی تجربه اجرایی نداشتند. چطور ایشان را انتخاب کردید؟

اردستانی پاسخ داد: من با مدیریت وقت تلویزیون اینترنتی نصر تی‌وی، آقای حسنی، صحبت کردم و ایشان قبول کردند. قرار شد یک یا دو قسمت را تست کنیم. ساختار روایی برنامه هم در همان گفت‌وگوهای ابتدایی شکل گرفت. خانم پیرانی بیشتر گپ می‌زدند و خودشان را هم مجری به معنای واقعی نمی‌دانستند. ایشان می‌گفتند که یکی از توصیه‌های روانشناس برای من در آن زمان که همسرم به‌تازگی شهید شده بودند، این بود که با افرادی که همدرد هستند، گفت‌وگو کنید؛ این موضوع باعث شد تا خانواده‌های شهدا با هم بیشتر ارتباط بگیرند. نکته‌ای که آن زمان وجود داشت این بود که صحبت کردن و نام بردن از شهدای مدافع حرم، چه افغانستانی، چه پاکستانی و چه ایرانی، یا قانون نانوشته بود یا ملاحظاتی داشت؛ شبکه افق آن موقع این خط را با برنامه ملازمان حرم شکست . 

باشگاه خبرنگاران جوان: بعضی مستندسازان، مخصوصاً کسانی که در اوایل جنگِ سوریه مستند می‌ساختند، می‌گویند مستندهایشان در افق بیشتر دیده شده است، مخصوصاً مستندهای مربوط به شهدای مدافع حرم. انگار افق در آن مقطع، یک جریان راه انداخته بود و مرجعیتی برای شبکه افق ایجاد شده بود. به‌نظر شما چرا این اتفاق افتاد؟ 

اردستانی بیان کرد: من تصورم این است که قانون نانوشته‌ای بود که با حمایت درست، به نتیجه رسید. یعنی ما در ذهنمان این بود که شبکه افق شبکه مستند نیست؛ بلکه شبکه موضوعات انقلاب اسلامی است و به موضوعاتی که در جاهای دیگر کم به آن پرداخته می‌شد، می پرداخت. مثلا در سال 93، توفیق شد تا با هماهنگی شهید ابوحامد، اولین مستند در مورد مدافعان حرم افغانستانی را به نام «معلم» بسازیم. این مستند ابتدا از شبکه یک پخش شد، سپس از شبکه سوم و در نهایت از شبکه افق پخش شد. بازخورد پخشِ این مستند برای من عجیب بود. انگار در ذهن مخاطب داخلی و حتی مخاطب ضد جریان انقلاب، جا افتاده بود که این شبکه، حرف‌هایی را می‌زند که بقیه نمی‌زنند. مثالش این است که بعد از پخش مستند «معلم» در شبکه افق، یکی از رزمنده‌های فاطمیون پشت خط نبل الزهرا می‌گوید که به خاطر دیدن این مستند در شبکه افق، به جبهه آمده است که کلیپ آن در مستند «بامرگ، زندگی» پخش شده است. این مرجعیت شبکه افق باعث شده بود که اثرگذاری بالا برود. مثال دیگر اینکه، مستند «معلم» برای اولین بار، اسم فاطمیون را ذکر کرد و در پخش سوم در شبکه افق پخش شد. شبکه اورینت، برنامه‌ای نیم‌ساعته گذاشت و ورودی آن این بود که مستندی در مورد مدافعان حرم افغانستانی در شبکه افق پخش شده است.

باشگاه خبرنگاران جوان: در آن مقطعی که ما نیاز داشتیم حضور ایران در سوریه را در فضای عمومی جا بیندازیم و پشتوانه رسانه‌ایِ مردمی داشته باشیم؛ ملازمان حرم چقدر باعث شد تا در فضای مستند و تولیدات تلویزیونی، به فضای نظامی کمک شود و حضور ایران در سوریه تحکیم شود؟

 اردستانی پاسخ داد: یک مسئله‌ی عجیبی که من خودم بارها شنیده‌ام از خانواده شهدا، رزمندگانی است که خانواده‌هایشان ملازمان حرم را دیده بودند و تحت تاثیر ملازمان، رضایت دادند که شهیدشان به جبهه برود، حتی بعضی از شهدا در وصیت خود نوشته بودند که: «مطمئن باش ملازمان حرم به خانه‌مان می‌آید!». متاسفانه خیلی از شهدای ما مستندی ندارند و مدیریتِ فرهنگی ما، در این زمینه درست عمل نکرده است. خانواده‌ی شهدا سرمایه‌های انقلاب اسلامی هستند و باید به آن‌ها توجه شود. ترویج این فرهنگ، خودش خیر و برکت دارد. الان می‌بینیم که مادر شهیدی با اکسیژن و سختی زیاد در مورد پسرش صحبت می‌کند؛ چرا؟ چون می‌بیند بالاخره جایی دارد در مورد فرزندش جایی حرف می‌زنند و به شهیدشان توجه می‌شود؛ آن‌ها خون داده‌اند و ما رسانه هستیم. کار ما در مقایسه با از دست دادن عزیز، چیزی نیست. تنها امیدشان، روزنه‌ای است که شاید با ملازمان حرم طلوع کند. 

من بارها گفته‌ام حاضرم در تمام عمرم فقط ملازمان حرم را بسازم، در حال احساس خیر و برکات آن هستم؛ مثلا برای ضبط برنامه‌ای، همسر شهید، قدرت تکلم خوبی نداشت و به‌همین خاطر فکر نمی‌کردم برنامه خوبی ساخته شود، در اواسط ضبط، دختر خانمی که فرزند شهید بودند، آمدند و گفتند که من نمیدانستم شما به منزل ما آمده‌اید، پدرم را در خواب دیدم که به من گفت به خانه برو که مهمان داریم و مادرت دست تنهاست؛ ما از این دست موارد در این برنامه زیاد داشتیم. مستند اگر بارها در قالب برنامه تلویزیونی پخش شود، دیده می‌شود و همین تکرار باعث دیده شدن و اثرگذاری بیشتر می‌شود.

باشگاه خبرنگاران جوان: الان که یک دهه تجربه در تولید مستندهای مختلف در شبکه افق و جاهای دیگر اتفاق افتاده است. این تجربه، چقدر توانسته به فضای کنونی کمک بکند و جای چه اتفاقی خالی است؟

اردستانی گفت: به‌نظر من شروع دوباره ملازمان حرم در فصل پنجم، با محوریت شهدای طریق القدس، اتفاق مبارکی است و می‌تواند شروع یک تحول دیگر باشد. می‌دانم که مشکلات لجستیکی وجود دارد؛ اما این عقبه می‌تواند کمک کند؛ یعنی یک یادگاری در ذهن‌ها و یک نوستالژی مثبت وجود دارد که اگر با مدیریت خوبی ادامه پیدا کند، می‌تواند دوباره به مرجعیت برسد البته نباید فقط ملازمان حرم را ساخت؛ باید فرم‌های جدید را امتحان کرد. همین که شبکه افق خط شکن است و می‌گوید که می‌خواهد حرف جدید بزند، خودش ارزشمند است. 

اگر کسی به من می‌گفت این برنامه در ترکیه پخش می‌شود، باورم نمی‌شد. اما برنامه ترجمه شد و در دو شبکه ترکیه پخش شد و بازخوردهای عجیبی داشت. انگار آن چیزی که از دل برآید، بر دل می‌نشیند. من از وحید فراهانی پرسیدم که در عملیات پیجری چند مستندساز بود؟ گفت: فقط یک مستندساز! مستندساز در جبهه مقاومت کم است. ما در شبکه افق، چشم ایرانی را می‌بینیم که می‌تواند روایت کند. اگر این هماهنگی و هدایت وجود داشته باشد، می‌تواند منجر به یک روند موفق شود. به‌نظر من اینجا جای بحث‌های تند و ممیزی رد کردن است؛ اینکه آیا مدیریت فرهنگی ما در این سال‌های اخیر درست بوده است یا خیر؟ شبکه افق به این بلوغ رسیده و باید شروع به خط شکنی کند و درباره این مسائل صحبت کند. برنامه‌ای مثل «جام جم» را دیده‌ایم که صدا و سیما را نقد می‌کند. به نظر من باید مدیریت ما در حوزه‌های مختلف از جمله مدیریت فرهنگی به چالش کشیده شود.

من بارها دیده‌ام که مستندهایی به علت ممیزی در شبکه‌های دیگر پخش نشده؛ ولی در افق پخش شده است. این یک نکته مثبت است؛ چون ما برای دیده شدن کار می‌سازیم. می‌دانم که برای زدن حرف‌های سنگین، باید خط قرمز رد کرد و احتمالاً عده‌ای ناراضی می‌شوند. شبکه افق اهمیت می‌دهد و اینجا جای نقد درون گفتمانی است. شبکه افق می‌تواند تندتر از همه شبکه‌ها در نقد عملکرد انقلاب اسلامی و جبهه مقاومت باشد. اتفاقاً جای این کار همین‌جاست. جایی که من و شما نشسته‌ایم. به نظر من در شبکه افق باید یک حاج نادر جوان به تأسی از حاج نادر طالب‌زاده، عَلَم را به دست بگیرد و نقد را تند و تیز شروع کند. بله تبعات دارد؛ اما مطمئناً مورد رضایت مخاطبین است.

باشگاه خبرنگاران جوان: اگر قرار باشد لوگوی شبکه افق را یک انسان در نظر بگیرید، چه شکلی است، چه ویژگی‌هایی دارد و چه رویایی برای آن متصور هستید؟

اردستانی پاسخ داد: یک قاسم سلیمانی ده ساله است که سالیان سال باید عمر کند و تلاش کند تا به دوران دفاع مقدس و مدافعان حرم برسد و در هر مقطعی سربازی کند و بهترین عملکرد را داشته باشد.