در قلب اصفهان، جایی که تاریخ با هر قدم از کوچههایش روایت میشود و فرهنگ با صدای گذشتگان در بادهایش پیچیده است، و در روزهای پاییزی، هنگامی کهبرگهای طلایی درختان بر زمین میریزند و نسیم خنک از میان شکافهای پل خواجو عبور میکند، صدای استاد جلالالدین تاج اصفهانی را میشنوم.
این بار، اما نه از دستگاه رادیو یا از حنجره خوانندههای بلندآوازه، بلکه از صدای رهگذری در زیر پل خواجو، صدایی که همچنان به دلها مینشیند و ذهن را به یاد صداهای بینظیر تاریخ موسیقی ایران میبرد. صدای آواز استاد تاج از زیر دهانههای پل خواجو مکانی که بزرگان آواز اصفهان برای یکبار هم که شده در دهانههای این پل به تمرین پرداختند، به گوش میرسد، به همان شکل از دیوارهای سنگی این پل تاریخی عبور میکند، همچون طنین صدای گذشته که در دل زمان گم نشده و هنوز بهیادگارمانده است و رهگذر صدایش پیچیده در تمام دهانههای پل خواجو، آوازی آشنا که هر اصفهانی او را بارها شنیده:
به اصفهان رو که تا بنگری بهشت ثانی
به زنده رودش سلامی ز چشم ما رسانی
با شنیدن این ترانه سفر میکنم به گذشتهای که ندیدمش و فقط زیاد شنیدهام و لحظهای به خود میآیم و در مییابم که مسیرِ نگاه و دل بهسوی تخت فولاد، جایی که آرامگاه استاد تاج در آنجا است، مرا به قدمزدن در میان خاطرات و افکار گذشته میبرد. در میان درختان بلند و سکوت دلانگیز تخت فولاد، همانطور که قدمهایم مرا به مزار استاد نزدیکتر میکند، بر قبر استاد تاج که در غبار زمان پنهان شده، میرسم و صدای دلنشین او همچنان در ذهنم طنین میاندازد:
بنشین در کریاس یاد شاهعباس
بستان از دلبر می
بستان پیدرپی می از دست وی
تا کی تا بتوانی
این شعر از استاد تاج همچون پلی است میان گذشته و حال، میان میراث عظیم فرهنگی ایران و لحظات ناب امروز. در این لحظه، بیآنکه متوجه شوم، در برابر مزار استاد تاج ایستادهام، همان مردی که آوازش تاریخ را در دل خود جایداده بود و همچنان در دل ایرانیان زنده است.
این آواز، همچون صدای استاد تاج، در دل تاریخ این شهر بهجامانده است.
کودکی و آغاز راه هنری
جلالالدین تاج اصفهانی در سال ۱۲۸۲ هجری شمسی در اصفهان به دنیا آمد، در قلب شهری که از هر گوشهاش نغمههای موسیقی میآمد و در دل هر کوچهاش پایکوبی سازها به گوش میرسید. او در خانوادهای هنری و مذهبی پرورش یافت. پدرش، اسماعیل تاجالواعظین، نهتنها بهعنوان یک واعظ شناخته میشد، بلکه درک عمیقی از موسیقی سنتی ایرانی داشت.
همین محیط خانوادگی دلیلی شد او در دهسالگی نزد پدر و استادانی چون سید عبدالرحیم اصفهانی، نایب اسدالله، حسین خضوعی، حسین عندلیب، حبیب شاطر حاجی در کلاسهای استادان بزرگ آواز قرار بگیرد و در کنار اساتید برجسته به آموختن هنر آواز و موسیقی ایرانی بپردازد.
تاج که از همان کودکی صدای خاص و قابلیتهای ویژهای در آواز داشت، بهزودی در محافل اصفهان شناخته شد و در میان استادان بزرگ آواز ایرانی جایگاه ویژهای پیدا کرد. صدای لطیف و پر قدرت او در همان سالهای جوانی، ذهنها را به خود جلب کرد و بهسرعت در جستوجوی شکوفایی هنری خود در دنیای آواز ایران گام برداشت.
آغاز فعالیتهای هنری و تأثیرات در موسیقی ایران
گامهای جلالالدین تاج در مسیر آواز، همچون سیلابی از شعر و موسیقی بود که در دلهای ایرانیان جای گرفت. در سال ۱۳۱۹ هجری شمسی، تاج فعالیتهای خود را با رادیو آغاز کرد و در مدت کوتاهی بهعنوان یکی از چهرههای برجسته موسیقی ایران شناخته شد. صدای او که در فضای رادیو پیچید، همچون طوفانی دلها را در مینوردید و از دل مردم، محافل هنری نوینی را میساخت. در سال ۱۳۲۸، تاج به رادیو اصفهان پیوست و در آنجا نهتنها آواز میخواند، بلکه گروه نوازندگان را با همکاری جلیل شهناز و حسن کسایی نیز رهبری میکرد.
آثار ماندگار تاج اصفهانی
آثار تاج اصفهانی، نهتنها در ایران بلکه در سراسر جهان به یادگار ماندند. از جمله قطعاتی که با صدای استاد در دل تاریخ ماندگار شد، میتوان به مرغ سحر، آتشدل، ای دل غمگین مکن و صفحه آواز همایون اشاره کرد. هر یک از این قطعات، همچون پرچمهایی در دنیای آواز ایران، در تاریخ موسیقی باقی ماندند.
آتشدل یکی از آثار برجستهای بود که تاج اصفهانی با صدای دلنشین و پرقدرت خود، در دل مخاطبان کاشت. این ترانه که در کنار دیگر آثارش، از مهمترین بخشهای تاریخ موسیقی ایران به شمار میرود، با تحریرهای عاطفی و بینظیر خود، نشان از عمق احساسات و دقت تاج در فن آواز داشت.
استادان و شاگردان
تاج اصفهانی همواره از اساتید بزرگ موسیقی ایران تأثیر گرفت و در ادامه، خود به یکی از معلمان بزرگ آواز تبدیل شد. او نهتنها شاگردانی چون سید عبدالرحیم اصفهانی و حسین عندلیب داشت، بلکه در طول سالها، به تربیت هنرمندانی چون هوشمند عقیلی، حسین خواجه امیری (ایرج)، علیرضا افتخاری و ناصر یزد خواستی، اصغر شاهزیدی، ملک محمد مسعودی،جواد حاجیدهآباد میبدی احمد مراتب متخلص به درةالتاج، محمدتقی سعیدی، فضلالله شاه زمانی، رضا قرنیان اصفهانی، مرتضی شریف، محمود نجارزادگان، کریم سماوی، حمیدرضا نوربخش، عسگری آقاجانیان.پرداخته است. هر یک از این هنرمندان بزرگ، یاد و خاطره استاد تاج را در آثار خود گرامی داشتهاند.
در میان این شاگردان، علیرضا افتخاری یکی از برجستهترین آنهاست که در مصاحبهای درباره استاد تاج چنین گفته است: استاد تاج بیشتر از هر چیزی به اخلاق اهمیت میدادند. برای او هنر آواز تنها وسیلهای برای بیان احساسات نبود، بلکه وسیلهای برای انتقال صداقت و معنویت به دیگران بود.
زندگی شخصی و ویژگیهای اخلاقی
جلالالدین تاج اصفهانی نهتنها یک هنرمند بزرگ بود، بلکه الگویی از اخلاق و رفتار نیکو بود. او در زندگی خود همواره فردی متواضع، سلیمالنفس و با مناعت طبع بود. محمدرضا شجریان، یکی از بزرگترین آوازخوانان ایران، دربارهٔ او گفته است:
شادروان تاج مردی بود سلیمالنفس که هیچگاه بهخاطر مال دنیا و مسائل مادی به کسی کرنش نکرد.
مرگ و یادگارهای استاد تاج اصفهانی
تاج اصفهانی در بامداد روز جمعه، ۱۳ آذر ۱۳۶۰ در سن ۷۸ سالگی در منزل خود در اصفهان به دلیل بیماریهای مختلف درگذشت. آرامگاه او در تکیه سیدالعراقین در تخت فولاد اصفهان قرار دارد، جایی که همچنان ارادت مردم به استاد و آثارش جاری است.
صدای استاد تاج؛ ترکیب بینظیر احساس و تکنیک
صدای استاد جلالالدین تاج اصفهانی همچون نغمهای به یادگار از تاریخ و فرهنگ ایران، در دل موسیقی کلاسیک ایرانی نفوذ کرده و هنوز هم در گوشها و قلبها میپیچد.
محمد ملک مسعودی، یکی از شاگردان برجسته استاد تاج اصفهانی در گفتوگو با ایسنا درباره ویژگیها و ابعاد مختلف شخصیت و آثار این آوازخوان بزرگ ایران اظهار میکند: صدای استاد تاج اصفهانی، صدای بینظیری بود که هرگز در تاریخ آواز ایران تکرار نشد. او با تکنیکهای منحصربهفردی که در آواز داشت، توانست نهتنها در ایران، بلکه در دنیای موسیقی ایرانی خود را متمایز کند. صدای او همزمان قدرت و لطافت را در خود داشت. تاج به کلمات زندگی میبخشید و آوازش نهتنها یک تکنیک، بلکه یکزبان بود که از دل شعر برخاسته و به دل شنونده راه پیدا میکرد.
وی میافزاید: استاد تاج بهخوبی میدانست که آوازخواندن صرفاً یک هنر صوتی نیست، بلکه باید روح و احساس شعر را منتقل کند. در تحلیلهایی که بعد از هر قطعه ارائه میداد، همیشه بر این نکته تأکید میکرد که خواننده باید از درون شعر و احساس آن آگاه باشد. او به شاگردانش میآموخت که اگر شعر را درک نکردند، هرگز نمیتوانند احساس واقعی آن را در آواز خود پیاده کنند و همواره میگفت: آواز بدون احساس، همانند درختی است که ریشه در خاک ندارد. تحلیلهای او آنقدر دقیق و ژرف بود که بسیاری از خوانندگان همدوره ایشان و حتی نسلهای بعدی، هرگز نتوانستند به چنین عمق تحلیلی دست یابند.
این استاد آواز درباره احساس و تکنیک در آواز استاد تاج بیان میکند: استاد تاج در کلاسهایش همواره به ما یاد میداد که احساس چیزی نیست که بهراحتی بتوان آموزش داد، بلکه باید درونی شود. او تأکید داشت که اگر خواننده نتواند احساس شعر را درک کند، هیچ تکنیک آواز نیز نمیتواند آن را منتقل کند. در واقع، استاد تاج نهتنها تکنیکهای فنی آواز را به ما آموخت، بلکه بیشتر از آن، درک و فهم عمیق شعر و احساسات آن را برای ما ارزشمند کرد.
ملک مسعودی، توضیح میدهد: حضور استاد تاج در تعزیهخوانی و تأثیرات این هنر مذهبی بر سبک آواز ایشان بود. استاد تاج در دوران جوانی خود در تعزیهخوانی نیز فعالیت داشت. تعزیه برای استاد تاج، نهتنها یک هنر مذهبی بلکه فرصتی بود برای آموختن سبکهای مختلف خوانندگی و ایجاد تحریرهایی با رنگوبوی مذهبی. این هنر تأثیر زیادی بر سبک آواز او گذاشت و در بسیاری از آثارش، همچنان میتوان ردپای موسیقی تعزیه را مشاهده کرد. بهویژه در تحریرهای خاصی که در آوازهای عاشقانه و مذهبیاش استفاده میکرد، میتوانستیم لحنها و تکنیکهای تعزیهخوانی را بیابیم.
وی در مورد نقش پدر استاد تاج، اسماعیل تاجالواعظین، نیز اظهار میکند: پدر استاد تاج، اسماعیل تاجالواعظین، خود یکی از بزرگان علم و هنر در اصفهان بود و تأثیر زیادی بر رشد هنری پسرش داشت. او مردی باتجربه و آگاه در زمینه موسیقی سنتی ایرانی و منبرهای مذهبی بود. اسماعیل تاجالواعظین بهویژه در تشویق پسرش به یادگیری آواز و هنرهای ایرانی، نقشی اساسی ایفا کرد. استاد تاج از کودکی در محافل موسیقی و منبرهای پدرش حضور داشت و این محیط فرهنگی و مذهبی به او اجازه داد تا درک عمیقی از موسیقی ایرانی پیدا کند. همین تأثیرات بود که باعث شد صدای استاد تاج بهعنوان یکی از بهترین صداهای تاریخ موسیقی ایران شناخته شود.
این استاد آواز به علاقه ویژه استاد تاج به شعر سعدی اشاره کرد و میگوید: استاد تاج همیشه علاقه ویژهای به غزلیات سعدی داشت. در بیشتر آثارش، این شاعر بزرگ ایرانی را بهعنوان منبع الهام برای انتخاب اشعار میدانست. به گفته استاد تاج، سعدی در اشعارش نهتنها مفاهیم عمیق انسانی و اخلاقی را بیان میکرد، بلکه ساختار موسیقیایی خاصی داشت که بهراحتی در آواز میتوانست گنجانده شود. از نظر او، شعر سعدی بهترین انتخاب برای آوازهای ایرانی بود؛ زیرا این اشعار از نظر موسیقایی بسیار هماهنگ و درعینحال پیچیده بودند.
ملکمسعودی در ادامه درباره تأثیر استاد تاج بر نسلهای بعدی هنرمندان و جایگاه رادیو در موسیقی ایرانی بیان میکند: هرچند استاد تاج همراه با استاد حسن کسایی در رادیو حضور داشت، و به اجرای برنامه میپرداخت، اما تأثیر واقعی ایشان بیشتر در کلاسهای خصوصی و محافل هنری بود. او باتربیت شاگردانی همچون حسین خواجه امیری (ایرج)، علیرضا افتخاری و ناصر یزد خواستی، نصرالله معین و هوشمند عقیلی نقش بزرگی در رشد و توسعه موسیقی ایرانی ایفا کرد. استاد تاج بهویژه در زمینههای تکنیکی آواز، روشهای خاصی را آموزش میداد که بسیاری از شاگردان او توانستهاند از آن در موسیقی خود بهره ببرند. رادیو در آن زمان برای بسیاری از هنرمندان بهعنوان ابزاری برای شناختهشدن بود، اما استاد تاج بیشتر بر روی تربیت هنرجویان در محیطهای خصوصی و با تعامل نزدیک با آنان تأکید داشت.
وی در پایان تأکید میکند: جلالالدین تاج اصفهانی بهعنوان یکی از بزرگترین خوانندگان تاریخ ایران، با صدای منحصربهفرد خود نهتنها در عرصه موسیقی آواز ایرانی، بلکه در اخلاق و سلوک هنری خود نیز الگویی بینظیر بود. استاد تاج، با صدای خود که در آن احساسات و معانی ژرف شعر و موسیقی ایرانی به شکلی عمیق درهمتنیده بود، جایگاه ویژهای در تاریخ موسیقی ایران دارد. صدای استاد تاج اصفهانی همچنان در دل تاریخ موسیقی ایران باقی خواهد ماند و بهعنوان یک میراثفرهنگی و هنری برای نسلهای آینده خواهد درخشید.
و من همچنان که از مزار تاج آواز ایران، دورمی شوم به درختان سرو و چنار که در تخت فولاد سر به آسمان کشیدهاند نگاه میکنم درختانی که در سایهبان خود، جایگاه خالی استاد جلالالدین تاج اصفهانی را نگه داشتهاند. در این روزهای پاییزی، یاد و خاطره استاد تاج که در دل هر ایرانی جاودانه است، همچنان در گوش تاریخ میپیچد. صدای او که روزگاری در گوشهوکنار ایران به گوش میرسید، حالا در آثارش برای همیشه بهجامانده است. او با آوازش نهتنها در دل تاریخ موسیقی ایرانی جایگاه رفیعی به دست آورد، بلکه اخلاق و منش خود را نیز بهعنوان میراثی ماندگار از خود بهجای گذاشت.
در نهایت، همانطور که استاد مسعودی اشاره کرد، استاد تاج از مهمترین چهرههای تاریخ موسیقی ایران بود که صدای بینظیرش همچنان در دل موسیقی ایران زنده خواهد ماند. هیچگاه نمیتوان صدای او را فراموش کرد. هر بیتی از آثار او، همچنان در گوشهای مردم ایران زنگ میزند و در دلهای آنان جاودانه میماند.
و من درحالیکه از مزار استاد فاصله میگیرم با خود زمزمه میکنم:
به اصفهان رو که تا بنگری بهشت ثانی
به زنده رودش سلامی ز چشم ما رسانی
بنشین در کریاس یاد شاهعباس
بستان از دلبر می
بستان پیدرپی می از دست وی
تا کی تا بتوانی
ساعتی در جهان خرم بودن
بی غم بودن بی غم بودن
با بتی دلستان همدم بودن
محرم بودن با هم بودن
ای بت اصفهان زان شراب جلفا
ساغری در ده ما را
ما غریبیم ای مه
بر غریبان رحمی کن خدا را
انتهای پیام
