بازخوانی اقدامات امام حسن عسگری در برابر استبداد زمانه

خبرگزاری تسنیم ـ نجمه صالحی؛ ظهور اسلام همواره با پدید آمدن جریان‌های فکری، فرهنگی و گروه‌های مخالف همراه بوده است؛ جریان‌هایی که در طول حیات امامان معصوم(علیهم‌السلام) نیز ادامه داشتند. در عصر امام حسن عسکری(علیه‌السلام)، این جریان‌ها همزمان با فشارهای شدید سیاسی حکومت عباسی و محدودیت‌های اجتماعی، اهمیت ویژه‌ای یافتند. شیعیان در این دوره با شرایط بحرانی خاصی روبه‌رو بودند؛ زندان‌ها، حصرهای خانگی و فشارهای امنیتی، دسترسی مستقیم به امام را محدود کرده بود و در عین حال، جریان‌های انحرافی در جامعه شیعی نفوذ پیدا می‌کردند که مدیریت آن نیازمند هوشمندی، بصیرت و راهبردهای دقیق امام بود. یکی از ویژگی‌های مهم این دوره، وجود جریان‌های انحرافی بود که گاهی در پوشش دوستان افراطی ظاهر می‌شدند و حتی خطرشان از دشمنان بیرونی نیز بیشتر بود. امام حسن عسکری(علیه‌السلام) با شناخت دقیق این تهدیدها، راهبردهای نظری و عملی متنوعی اتخاذ کردند تا شیعیان و جامعه اسلامی از انحرافات اعتقادی و فرهنگی محفوظ بمانند.

امام حسن عسکری(علیه‌السلام) با روش‌های فرهنگی و تربیتی تلاش می‌کردند تا جامعه شیعیان را از خطرات فکری آگاه و اعتقادات اصیل اسلامی را تثبیت کنند. یکی از مهم‌ترین اقدامات ایشان، تبیین جایگاه امامت بود. یشان به دلیل کنترل شدید دستگاه جور و نفوذ جاسوسان، از طریق مکاتبات، آموزش‌های مستقیم و غیرمستقیم، شبهات فرقه‌های منحرف مانند محمدیه و گروه‌هایی که پس از امام هادی(علیه‌السلام) تلاش داشتند امامت را به دیگران نسبت دهند، پاسخ می‌دادند.1

این روش علاوه بر اصلاح باورهای شیعیان، جایگاه امامت امام عسکری را نیز تثبیت می‌کرد و باعث می‌شد جامعه شیعی نسبت به جانشینی امامان دچار سردرگمی نشود. تاکید بر اصالت قرآن و مقابله با تحریف‌های ظاهری و معنوی نیز یکی از پایه‌های نظری اقدامات امام بود. برخی جریان‌های منحرف تلاش می‌کردند آیات قرآن را با تمایلات فرقه‌ای تفسیر کنند یا معنای آن‌ها را تحریف کنند. پیشوای یازدهم شیعیان امامیه با تبیین دقیق آموزه‌های قرآن و پاسخ به شبهات فکری، مانع از انحراف شیعیان می‌شد و اطمینان می‌داد که عقاید آنان در مسیر صحیح باقی بماند. ایشان با استفاده از مثال‌ها و استدلال‌های روشن، به شیعیان و شاگردان می‌آموختند که قرآن معیار نهایی و منبعی مشترک بین شیعه و اهل سنت است وهیچ‌گونه تحریف قابل اعتماد نیست.2

یکی دیگر از راهبردهای امام، بهره‌گیری از علم غیب و کرامات برای هدایت مخالفان و قانع ساختن آنان بود. برای نمونه، امام از طریق علم غیب و پیش‌بینی‌های الهی افراد ناآگاه یا مخالف را نسبت به اشتباهات فکری و عقیدتی خود آگاه می‌ساختند و بسیاری را به مسیر درست هدایت می‌کردند. این روش در مواجهه امام با فیلسوف اسحاق کندی مشهود است، که امام از طریق یکی از شاگردانش، مطالب غلط وی در مورد متشابهات قرآن را اصلاح کرد و باعث شد کندی به خطای خود واقف شود و نوشته‌هایش را از بین ببرد.3

امام حسن عسکری(علیه‌السلام) همچنین با راهنمایی علمای شیعه و بزرگان، اثرگذاری فرهنگی آنان بر جامعه را تقویت می‌کردند. از طریق مکاتبات و ارتباط با این بزرگان، هدایت غیرمستقیم شیعیان انجام می‌شد و جریان‌های منحرف از طریق تربیت صحیح جامعه مهار می‌شدند. توصیه به پرهیز از همنشینی با افراد منحرف، یکی دیگر از راهکارهای مهم ایشان بود. امام عسگری همواره توصیه می‌کردند که شیعیان، به ویژه جوانان، از همراهی با غلات و افراد منحرف دوری کنند تا اعتقاداتشان در معرض خطر قرار نگیرد.3 این رویکرد موجب حفظ پاکی فکری شیعیان و رشد معرفت دینی آنان می‌شد و نمونه آن در مقابله با جریان جعفر کذاب آشکار است.

یکی از مهم‌ترین اقدامات عملی امام، کادرسازی و تربیت شاگردان مخلص و برجسته بود.4 با وجود محدودیت‌های شدید حکومت عباسی، امام توانستند از طریق شاگردان و وکلای خود، پاسخ‌های فقهی، اعتقادی و فرهنگی ارائه دهند و شبکه‌ای از نمایندگان فعال در میان مردم ایجاد کنند. شیخ طوسی شمار شاگردان ایشان را بیش از یکصد نفر ثبت کرده است که بسیاری از آنان بعدها شخصیت‌های اثرگذار در جامعه شیعی شدند.5

مکاتبات گسترده با شیعیان نیز یکی دیگر از ابزارهای عملی امام بود. این مکاتبات نه تنها موجب هدایت مستقیم شیعیان می‌شد، بلکه جریان‌های انحرافی را نیز تحت نظر و کنترل قرار می‌داد.6 تعداد قابل توجه نامه‌های امام نشان‌دهنده ارتباط مستمر و فعال ایشان با جامعه شیعی است و نقش مهمی در تثبیت عقاید شیعه ایفا می‌کرد. همچنین، امام حسن عسکری(علیه‌السلام)، حمایت مالی از شیعیان و مقابله با فعالیت‌های عملی منحرفان را در دستور کار داشتند. در مواقعی که رهبران فرقه‌های منحرف به تهدید و تبلیغ اعتقادات نادرست می‌پرداختند، امام با صدور دستوراتی، ضمن محافظت از شیعیان، مانع از انتشار افکار آنان می‌شد. نمونه بارز آن، برخورد امام با جعفر کذاب در جریان جانشینی و هدایت شیعیان است.

گسترش نهاد وکالت و شبکه نمایندگی نیز امکان ارتباط غیرمستقیم و ایمن با شیعیان را فراهم می‌کرد. امام با استفاده از این شبکه، ضمن ارائه راهنمایی و پاسخ به شبهات، جریان‌های منحرف را کنترل و خنثی می‌کردند. این روش، خصوصاً در شرایط اختناق و فشار سیاسی حکومت عباسی، اهمیت ویژه‌ای داشت و در آماده‌سازی جامعه برای عصر غیبت نقش کلیدی ایفا می‌کرد.

با توجه به شرایط بحرانی عصر امام حسن عسگری(علیه‌السلام) و محدودیت‌های شدید سیاسی، اقدامات ایشان در حوزه نظری و عملی نقش بسیار مهمی در حفظ اعتقادات و فرهنگ شیعی داشت. در حوزه نظری، تبیین جایگاه امامت، تأکید بر اصالت قرآن، راهنمایی علمای شیعه، جلوگیری از همنشینی با منحرفان و استفاده از علم غیب موجب تثبیت باورهای شیعی شد. تربیت شاگردان، مکاتبات گسترده، حمایت مالی، ایجاد شبکه وکالت و در موارد ضروری برخورد فیزیکی با منحرفان نیز از جمله اقدامات کلیدی امام بود.

این راهبردهای جامع و هدفمند امام حسن عسکری(علیه‌السلام) نه تنها موجب مقابله با جریان‌های انحرافی شد، بلکه جامعه شیعی را برای شرایط سخت عصر غیبت آماده نمود و بنیان‌های فکری و فرهنگی شیعه را تقویت کرد. نقش امام عسگری(علیه‌السلام) در مدیریت بحران فکری و فرهنگی جامعه، هدایت شیعیان و مقابله با استبداد و جریان‌های منحرف، نقطه عطفی در تاریخ شیعه و مواجهه با بحران‌ها و نکته آموزنده برای رهبران و جوامع اسلامی بعدی به شمار می‌آید.

1.ابن شهر آشوب، مناقب، 1429: 424-457/4

2.مجلسی، بحارالانوار، 1403: 247/50

3.طوسی، الغیبه للحجه، 1414: 650

4.صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، 1395: ج2، ص442-443

5.طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم..،1420.

6.احمدی میانجی، مکاتیب الائمه، 1426: 262/6

انتهای پیام/