به گزارش سرویس ترجمه خبرگزاری ایمنا، کمبود آب یکی از جدی‌ترین بحران‌های جهانی است. تغییرات اقلیمی، رشد سریع جمعیت و فشار بر منابع طبیعی موجب شده است بیش از دو میلیارد نفر در جهان با تنش آبی شدید زندگی کنند. در شهرهای خشک، این بحران به شکل کاهش ذخایر سدها، افت سطح آب‌های زیرزمینی و تهدید امنیت غذایی و اقتصادی بروز می‌کند. مدیریت آب دیگر نمی‌تواند بر منابع سنتی همچون رودخانه‌ها و سدها تکیه کند. شهرها نیازمند رویکرد چندلایه و ترکیبی از فناوری‌های پیشرفته، زیرساخت‌های سبز، سیاست‌گذاری هوشمند و مشارکت اجتماعی هستند که نیازهای فوری را پاسخ دهند و آینده‌ای پایدار را برای نسل‌های بعدی تضمین کنند.
فناوری‌های نوین همچون شیرین‌سازی آب دریا، بازاستفاده از پساب با روش‌های پیشرفته و سامانه‌های هوشمند پایش مصرف، امکان تولید منابع جدید و کاهش هدررفت را فراهم می‌کنند. زیرساخت‌های سبز همچون بام‌های سبز، تالاب‌های مصنوعی و پیاده‌روهای نفوذپذیر، بارش‌ها را ذخیره و به سفره‌های زیرزمینی منتقل می‌کنند، در حالی که همزمان به کاهش دمای شهری و مقابله با سیلاب کمک می‌کنند.
سیاست‌گذاری هوشمند با ابزارهایی همچون تعرفه‌های پلکانی، قوانین محدودکننده مصرف و مشوق‌های مالی برای استفاده از تجهیزات کم‌مصرف، رفتار مصرفی شهروندان را تغییر می‌دهد و عدالت در دسترسی به آب را تضمین می‌کند. مشارکت اجتماعی نیز نقش کلیدی در مدیریت آبی موفق شهرها دارد؛ هیچ راهکاری بدون همراهی مردم موفق نمی‌شود. کمپین‌های آموزشی، مشارکت مدارس و محلات و ایجاد فرهنگ صرفه‌جویی در جامعه موجب می‌شود شهروندان بخشی از راه‌حل باشند. برای مثال، تجربه کیپ‌تاون نشان داده است که وقتی مردم در بحران آب مشارکت فعال داشته باشند، مصرف می‌تواند در مدت کوتاهی تا نصف کاهش پیدا کند.
قاره آفریقا، به‌ویژه در مناطق شمالی و شرقی، با بحران‌های شدید کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند. شهرهایی همچون کیپ‌تاون، نایروبی، دارالسلام و ویندهوک سال‌هاست تحت تأثیر خشکسالی‌های طولانی و رشد سریع جمعیت، فشار بی‌سابقه‌ای را بر منابع محدود آب تجربه کرده‌اند. این شرایط دشوار سبب شده است بسیاری از شهرهای آفریقایی به آزمایشگاه راهکارهای نوین مدیریت آب تبدیل شوند؛ از پروژه‌های گسترده جمع‌آوری و ذخیره آب باران در کنیا گرفته تا بازاستفاده مستقیم از فاضلاب تصفیه‌شده در نامیبیا. مجموعه این تجربه‌ها نشان می‌دهد که نوآوری‌های بر پایه فناوری همراه با مشارکت فعال اجتماعی می‌تواند در سخت‌ترین شرایط اقلیمی، امنیت آبی را تقویت کند و آینده‌ای پایدار برای جوامع شهری فراهم آورد.
شهرهای مختلف آفریقا هر یک با توجه به شرایط اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی خود، راهکارهای متفاوتی را برای مقابله با بحران آب به کار گرفته‌اند. بعضی شهرها تمرکز خود را بر صرفه‌جویی و مدیریت تقاضا گذاشته‌اند، بعضی دیگر به دنبال منابع جایگزین رفته‌اند و گروهی نیز با بازاستفاده از فاضلاب و توسعه زیرساخت‌های سبز توانسته‌اند تاب‌آوری خود را افزایش دهند. مدیریت آب در آفریقا نه یک نسخه واحد، بلکه مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ است که بسته به شرایط محلی طراحی و اجرا می‌شود.
صرفه‌جویی و استفاده بهینه از آب؛ تجربه کیپ‌تاون در بحران خشکسالی
صرفه‌جویی و استفاده بهینه از آب یکی از مهم‌ترین راهکارهای مدیریت بحران در شهرهای خشک است. این رویکرد بر کاهش مصرف غیرضروری، اصلاح الگوهای رفتاری شهروندان و به‌کارگیری فناوری‌های کم‌مصرف تمرکز دارد. ابزارهایی همچون تعرفه‌های پلکانی برای تشویق به مصرف کمتر، محدودیت‌های قانونی در آبیاری فضای سبز، نصب تجهیزات کاهنده جریان در منازل و ارائه مشوق‌های مالی برای خرید وسایل کم‌مصرف، بخشی از این راهبرد هستند. هدف اصلی آن است که بدون نیاز به منابع جدید، از همان ذخایر موجود به شکلی کارآمدتر استفاده شود و پایداری بلندمدت تأمین آب تضمین شود.
کیپ‌تاون در سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸، با یکی از شدیدترین خشکسالی‌های تاریخ خود روبه‌رو شد و ذخایر سدهای اصلی شهر به کمتر از ۲۰ درصد ظرفیت رسید. خطر «روز صفر» یعنی قطع کامل آب شهری به‌طور جدی مطرح شد و مدیریت شهری ناچار شد سیاست‌های سختگیرانه‌ای برای کاهش مصرف اعمال کند. نخستین اقدام، اجرای تعرفه‌های پلکانی بود که هزینه مصرف بالاتر را به‌شدت افزایش می‌داد و خانوارها و صنایع را به کاهش مصرف وادار می‌کرد. همزمان، قوانین محدودکننده آبیاری فضای سبز و استفاده از آب برای مصارف غیرضروری وضع شد تا فشار بر شبکه شهری کاهش پیدا کند.
شهرداری کیپ‌تاون علاوه‌بر سیاست‌های قیمتی و محدودکننده، به سراغ ابزارهای فناورانه رفت. نصب کنتورهای هوشمند در بخش‌های مختلف شبکه توزیع امکان پایش دقیق مصرف و شناسایی سریع نشتی‌ها را فراهم کرد. در سطح خانوار نیز تجهیزات کاهنده جریان برای دوش‌ها و شیرآلات به‌طور گسترده نصب شد و مشوق‌های مالی برای خرید وسایل کم‌مصرف همچون ماشین لباسشویی و ظرفشویی ارائه شد. این اقدامات موجب شد مصرف روزانه هر خانوار به‌طور قابل توجهی کاهش پیدا کند و فشار بر منابع محدود آب کمتر شود.
در کنار سیاست‌ها و فناوری‌ها، بخش مهمی از موفقیت کیپ‌تاون به مشارکت اجتماعی و تغییر رفتار شهروندان بازمی‌گردد. کمپین‌های گسترده اطلاع‌رسانی با شعارهایی همچون «هر قطره ارزش دارد» مردم را به صرفه‌جویی تشویق کردند. شهروندان با حذف چمن‌های پرمصرف و جایگزینی آن‌ها با گیاهان مقاوم به خشکی نقش مهمی در کاهش مصرف ایفا کردند. نتیجه این تلاش‌ها کاهش مصرف سرانه آب از حدود ۲۴۰ لیتر در روز به کمتر از ۱۲۵ لیتر بود. این کاهش بیش از ۴۵ درصدی در مدت کوتاه، یکی از موفق‌ترین نمونه‌های مدیریت تقاضا در جهان محسوب می‌شود. هزینه اجرای این برنامه‌ها حدود ۳۰۰ میلیون دلار برآورد شد، اما جلوگیری از بحران اقتصادی ناشی از قطع آب و صرفه‌جویی پایدار در مصرف، ارزش افزوده‌ای چند برابر ایجاد و کیپ‌تاون را به الگویی جهانی در مدیریت بحران آب تبدیل کرد.
منابع جایگزین؛ ذخیره آب باران در سفره‌های زیرزمینی دارالسلام
یکی از راهکارهای کلیدی برای مقابله با کم‌آبی، استفاده از منابع جایگزین آب است. این رویکرد شامل شیرین‌سازی آب دریا، ذخیره آب باران در سفره‌های زیرزمینی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای استخراج رطوبت از هوا می‌شود و هدف آن ایجاد منابع پایدار و مقاوم در برابر خشکسالی است تا وابستگی به رودخانه‌ها و سدها کاهش یابد.
دارالسلام به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شهرهای تانزانیا با رشد سریع جمعیت و کاهش بارندگی، فشار شدیدی بر منابع آب زیرزمینی دارد و برای مقابله با این بحران، پروژه‌های ذخیره آب باران در سفره‌های زیرزمینی را اجرا می‌کند. این پروژه‌ها شامل حوضچه‌های نفوذی و سیستم‌های کنترل جریان هستند که بارش‌های فصلی را جمع‌آوری و به لایه‌های زیرزمینی منتقل می‌کنند.
در مناطق ساحلی و دشت‌های اطراف دارالسلام، حوضچه‌های نفوذی ساخته شده است که آب باران و رواناب‌های فصلی را جمع‌آوری و به آرامی به لایه‌های زیرزمینی منتقل می‌کنند. این حوضچه‌ها با لایه‌های شن و ماسه طبیعی پوشانده شده‌اند تا فیلتراسیون اولیه انجام شود و کیفیت آب ورودی به سفره‌ها بهبود پیدا کند.
در بخش‌هایی از شهر که نفوذ طبیعی آب محدود است، چاه‌های تزریق طراحی شده‌اند تا آب جمع‌آوری‌شده به‌طور مستقیم به لایه‌های عمیق‌تر سفره زیرزمینی وارد شود. این چاه‌ها مجهز به سیستم‌های کنترل جریان هستند که میزان تزریق را بر اساس ظرفیت آبخوان تنظیم می‌کنند و از خطر اشباع بیش از حد یا آلودگی جلوگیری می‌کنند. نقشه‌برداری ملی آبخوان‌ها توسط شرکت دارالهندسه در سال ۲۰۱۹ آغاز شد تا ظرفیت، کیفیت و تغییرات تاریخی منابع زیرزمینی مشخص شود. مدل‌سازی عددی جریان آب در منطقه ساحلی دارالسلام نشان داده است که نفوذ مصنوعی از طریق حوضچه‌ها و چاه‌های تزریق می‌تواند سالانه ده‌ها میلیون مترمکعب آب به سفره‌های زیرزمینی اضافه کند.
طبق گزارش بانک جهانی، پروژه‌های «تغذیه مدیریت‌شده آبخوان» دارالسلام توانسته‌اند سالانه بیش از ۵۰ میلیون مترمکعب آب باران را ذخیره کنند و وابستگی شهر به منابع سطحی را کاهش دهند. این ذخایر در دوره‌های خشکسالی به‌عنوان پشتوانه‌ای حیاتی عمل کرده‌اند و امنیت آبی شهر را افزایش داده‌اند. هزینه اجرای هر پروژه تغذیه مدیریت‌شده آبخوان حدود دو میلیون دلار برآورد شده، اما ارزش اقتصادی ذخیره آب در دوره‌های خشکسالی چند برابر این سرمایه‌گذاری است. ایجاد اشتغال در بخش ساخت‌وساز و نگهداری این تأسیسات نیز، منافع اجتماعی قابل توجهی برای شهر به همراه داشته است.
جمع‌آوری آب باران؛ ابتکار نایروبی برای ذخیره‌سازی شهری
راهکار جمع‌آوری آب باران بر استفاده از بارش‌های طبیعی برای تأمین نیازهای شهری تمرکز دارد. این روش شامل نصب مخازن خانگی، بام‌های سبز، باغ‌های بارانی و زیرساخت‌های نفوذپذیر است که علاوه‌بر ذخیره آب، به تغذیه سفره‌های زیرزمینی و کاهش سیلاب‌های شهری کمک می‌کنند.
نایروبی برای مقابله را کمبود شدید آب ناشی از بارش‌های نامنظم و رشد سریع شهری، پروژه‌های جمع‌آوری آب باران در مدارس و محلات کم‌درآمد را به مرحله اجرا گذاشته است. مخازن خانگی و زیرساخت‌های سبز همچون بام‌های سبز و باغ‌های بارانی در این شهر به ذخیره آب کمک کرده‌اند و به‌ویژه در مناطق آسیب‌پذیر نقش حیاتی دارند. بیش از ۲۰۰ مدرسه و ۵۰ محله مجهز به سیستم‌های جمع‌آوری آب باران شده و توانسته‌اند سالانه حدود ۱۰ میلیون لیتر آب ذخیره کنند. این آب برای مصارف خانگی، آبیاری و شست‌وشو مورد استفاده قرار می‌گیرد و فشار بر شبکه شهری را کاهش می‌دهد. مشارکت اجتماعی در این پروژه‌ها موجب نهادینه شدن فرهنگ استفاده از آب باران در میان شهروندان شد.
بازاستفاده از فاضلاب؛ الگوی جهانی ویندهوک در نامیبیا
بازاستفاده از فاضلاب تصفیه‌شده یکی از پیشرفته‌ترین راهکارها برای مقابله با کم‌آبی است. این روش با استفاده از فناوری‌های نوین، آب مصرف‌شده را دوباره به چرخه بازمی‌گرداند. ویندهوک شهری در نامیبیاست که در اقلیم نیمه‌خشک قرار دارد و منابع سطحی آب آن بسیار محدود است. این شهر یکی از نخستین شهرهای آفریقایی است که بازاستفاده مستقیم از فاضلاب تصفیه‌شده را برای مصارف آشامیدنی اجرا کرده است. فناوری‌های پیشرفته همچون میکروفیلتراسیون، اسمز معکوس و ضدعفونی فرابنفش به کار گرفته شدند تا ایمنی و کیفیت آب تضمین شود و مطابق با سخت‌گیرانه‌ترین استانداردهای جهانی باشد.
در حال حاضر حدود ۳۰ درصد نیاز آبی ویندهوک از آب بازیافتی تأمین می‌شود که کیفیت آن با بهترین منابع طبیعی رقابت می‌کند. نظارت دقیق و اطلاع‌رسانی گسترده به شهروندان موجب شد اعتماد عمومی به این سیستم شکل بگیرد و مردم بدون نگرانی از آن استفاده کنند. هزینه ساخت و نگهداری این تأسیسات حدود ۲۵۰ میلیون دلار برآورد شد، اما در برابر این سرمایه‌گذاری، صرفه‌جویی در واردات آب، کاهش بحران‌های اجتماعی و تضمین امنیت آبی ارزش‌هایی چند برابر ایجاد کرده است.
کشاورزی مقاوم به خشکسالی؛ نوآوری‌های اوآگادوگو در بورکینافاسو
کشاورزی در بورکینافاسو، به‌ویژه در مناطق شهری و حاشیه‌ای اوآگادوگو، به‌شدت وابسته به بارندگی‌های فصلی است. خشکسالی‌های مکرر و تغییرات اقلیمی موجب شده است امنیت غذایی این کشور بارها در معرض تهدید قرار گیرد. در چنین شرایطی، کشاورزان ناچار شدند به سمت راهکارهایی حرکت کنند که بتوانند با کمترین میزان آب، بیشترین بازدهی را به دست آورند و تولید پایدار را تضمین کنند.
یکی از مهم‌ترین این راهکارها، استفاده از آبیاری قطره‌ای است که آب را به‌طور مستقیم به ریشه گیاه منتقل می‌کند و از هدررفت ناشی از تبخیر و رواناب جلوگیری می‌کند. در زمین‌های کوچک کشاورزی شهری، این روش توانسته است مصرف آب را به‌طور چشمگیری کاهش دهد و در عین حال کیفیت محصولات را بهبود ببخشد.
کشاورزان با اجرای مالچ‌پاشی سطح خاک را با لایه‌ای از بقایای گیاهی یا مواد آلی می‌پوشانند تا رطوبت خاک حفظ شود، دمای سطح زمین کاهش یابد و رشد علف‌های هرز محدود شود. این اقدام ساده اما مؤثر، نقش مهمی در کاهش نیاز به آب و افزایش بهره‌وری ایفا می‌کند.
در کنار روش‌های مدیریتی، انتخاب گونه‌های مقاوم به خشکی نیز بخش مهمی از راهبرد کشاورزان اوآگادوگو است. گیاهانی همچون سورگوم و ارزن که توانایی رشد در شرایط کم‌آبی دارند، جایگزین محصولات پرمصرف شده‌اند. این تغییر الگوی کشت نه‌تنها مصرف آب را کاهش داده، بلکه تاب‌آوری کشاورزی در برابر خشکسالی‌های طولانی را افزایش داده است. آمارها نشان می‌دهد که مجموعه این اقدامات توانسته است مصرف آب را تا حدود ۴۰ درصد کاهش و بهره‌وری محصولات را نزدیک به ۲۰ درصد افزایش دهد. هزینه نصب سیستم‌های آبیاری قطره‌ای در هر هکتار حدود ۵۰۰ دلار برآورد شد. هرچند این رقم برای کشاورزان کوچک قابل توجه بود، اما حمایت دولت و سازمان‌های بین‌المللی از طریق یارانه‌ها و وام‌های خرد، امکان اجرای آن را فراهم کرد.
