امیرعباس محمدی کوشکی، سرپرست تیم ملی اختراعات و نوآوری ایران در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به انتشار گزارش سالانه «آمارها و روندهای کلیدی در تجارت بین‌الملل ۲۰۲۴» توسط کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (UNCTAD)، گفت: این گزارش با تکیه بر داده‌های رسمی از پایگاه آماری UNCTADStat و سامانه تجارت سازمان ملل (COMTRADE)، تصویری جامع و تحلیلی از وضعیت تجارت جهانی و جایگاه کشورها ارائه می‌دهد.
وی با استناد به آمارهای ارائه‌شده در این گزارش، اظهار کرد: مجموع ارزش تجارت جهانی کالا و خدمات در سال ۲۰۲۳ حدود ۳۳ تریلیون دلار برآورد شده که از این میزان، حدود ۲۵ تریلیون دلار مربوط به تجارت کالا و نزدیک به ۸ تریلیون دلار مربوط به خدمات بوده است.
محمدی کوشکی افزود: در حالی که تجارت جهانی کالاها در سال گذشته کاهش ۴.۳ درصدی را تجربه کرده، تجارت خدمات رشد قابل توجهی معادل ۸.۳ درصد داشته است. این رشد عمدتاً ناشی از رونق خدمات دیجیتال‌پذیر، مالی و مسافرتی در سطح بین‌الملل بوده است.
وی با اشاره به توصیه‌های کلیدی این گزارش، گفت: آنکتاد بر لزوم تنوع‌بخشی به صادرات، کاهش وابستگی به منابع خام، ورود به زنجیره‌های جهانی تولید و افزایش تاب‌آوری اقتصادی کشورها در برابر نوسانات بازار جهانی تأکید کرده و نقش خدمات نوین و دیجیتال در آینده تجارت جهانی را برجسته دانسته است.
محمدی کوشکی با اشاره به داده‌های ارائه‌شده درباره ایران، تصریح کرد: در بازه زمانی ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳، ایران رشد مثبت صادراتی در بازه ۵ تا ۲۵ درصد را تجربه کرده و در عین حال واردات آن بیش از ۲۵ درصد رشد داشته است؛ موضوعی که بیانگر احیای نسبی تجارت خارجی کشور علی‌رغم محدودیت‌های بین‌المللی است.
وی ادامه داد: نسبت تجارت خارجی ایران به تولید ناخالص داخلی (GDP) در سطح متوسط یعنی بین ۲۰ تا ۳۰ درصد قرار دارد. این امر نشان می‌دهد که اقتصاد ایران نه کاملاً درون‌گراست و نه وابستگی افراطی به تجارت خارجی دارد و امکان توسعه تعاملات خارجی برای کشور فراهم است.
سرپرست تیم ملی اختراعات و نوآوری ایران، افزود: بر اساس این گزارش، ایران از نظر شاخص موقعیت خالص غذایی و انرژی در وضعیت دوگانه‌ای قرار دارد؛ به‌گونه‌ای که از یک سو، جزء کشورهایی با کسری بالا در تجارت مواد غذایی است که نشان‌دهنده وابستگی شدید به واردات کشاورزی و مواد غذایی است و از سوی دیگر، در بخش انرژی، مازاد بسیار بالایی دارد و به عنوان یک صادرکننده مهم نفت و گاز در منطقه و جهان شناخته می‌شود.
وی خاطر نشان کرد: نکته قابل توجه در ساختار صادراتی ایران در سال ۲۰۲۳، عدم وابستگی صرف به منابع خام یا محصولات کشاورزی است و تنوع کالاهای صادراتی در سطح نسبتاً مناسبی قرار دارد. اما ایران از نظر پیوستگی به شبکه‌های جهانی تولید در وضعیت بسیار ضعیفی قرار دارد و در شاخص ادغام صنعتی، هیچ امتیازی کسب نکرده است.
به گفته محمدی کوشکی، در شاخص تنوع صادرات، ایران عملکرد قابل قبولی از نظر تنوع محصولی دارد، اما تنوع جغرافیایی مقاصد صادراتی پایین گزارش شده است. این بدان معناست که در صورت ایجاد اختلال در چند کشور مقصد اصلی، تجارت خارجی ایران ممکن است آسیب‌پذیر شود.
وی افزود: در شاخص پیچیدگی صادراتی (EXPY) که میزان فناوری و ارزش‌افزوده کالاهای صادراتی را می‌سنجد، ایران در سطح متوسط قرار گرفته، اما سطح پیچیدگی صادراتی بالاتر از سطح درآمد سرانه کشور است. این موضوع نشان‌دهنده آن است که ساختار صادرات ایران پیچیده‌تر از مرحله فعلی توسعه اقتصادی کشور است و می‌تواند مبنایی برای سرمایه‌گذاری هدفمند در بخش‌های صنعتی و فناورانه باشد.
وی در ادامه به چالش‌های مهم تجارت خارجی کشور اشاره کرد و گفت: وابستگی بالا به واردات غذا، تمرکز جغرافیایی صادرات، عدم پیوند با زنجیره‌های جهانی تولید و ضعف زیرساخت‌های دیجیتال در تجارت از مهم‌ترین چالش‌های موجود است. همچنین تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی بین‌المللی نیز همچنان از موانع کلیدی محسوب می‌شوند.
محمدی کوشکی راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت تجارت خارجی کشور را چنین برشمرد: توسعه صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا، تقویت توافق‌نامه‌های تجاری منطقه‌ای، جذب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌های صنعتی و ارتقاء فناوری‌های صادرات‌محور.
دکتر الهام مقدم‌نیا، رئیس ارتباط با صنعت واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی نیز در گفت‌وگو با ایسنا، با تأیید تحلیل‌های ارائه‌شده گفت: مطالعات راهبردی نشان می‌دهد که استفاده هدفمند از فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در غلبه بر چالش‌های تجارت خارجی ایفا کند.
وی افزود: بهره‌گیری از الگوریتم‌های تحلیل داده، پلتفرم‌های هوشمند صادراتی و ابزارهای دیجیتال در فرآیندهای لجستیکی، گمرکی و بازاریابی می‌تواند زمینه‌ساز افزایش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازارهای نوظهور مانند بریکس شود.
مقدم‌نیا تأکید کرد: فناوری‌های نوین به‌ویژه هوش مصنوعی، با قابلیت پیش‌بینی تقاضای بازار، مدیریت هوشمند زنجیره تأمین، دیجیتالی‌سازی فرآیندهای گمرکی و ارائه خدمات فناورانه صادراتی، نقش مهمی در کاهش هزینه‌های تجارت و ایجاد مزیت رقابتی برای ایران ایفا می‌کند.
وی گفت: نوآوری فناورانه در حوزه‌های صنعتی، فنی و خدمات مهندسی یکی از اصلی‌ترین مسیرهای ورود ایران به عرصه‌های جدید تجارت بین‌الملل و عبور از اقتصاد منابع‌محور به سمت اقتصاد نوآور و مبتنی بر فناوری است. این گزارش، فرصتی ارزشمند برای بازنگری در سیاست‌های تجاری کشور و حرکت به سوی اقتصادی دانش‌بنیان و پویاست.
عملکرد صادرات و رقابت‌پذیری صادراتی
رشد صادرات کالا و خدمات (۲۰۱۸–۲۰۲۳) : ایران: مثبت (بین ۵٪ تا ۲۵٪)
تحلیل این آمار نشان می دهد ایران توانسته با وجود فشارهای اقتصادی، رشد پایدار در صادرات را حفظ کند. این موضوع بیانگر ظرفیت صادراتی متنوع و انعطاف‌پذیری برخی بخش‌های صنعتی کشور است.
رشد واردات کالا و خدمات (۲۰۱۸–۲۰۲۳) : ایران: بسیار مثبت (بیش از ۲۵٪)
رشد چشمگیر واردات نشان‌دهنده افزایش تقاضا برای کالاهای مصرفی و سرمایه‌ای است و می‌تواند بازتابی از نیازهای تولید و بهبود نسبی اقتصاد پس از دوران رکود باشد.
تمایل به واردات و صادرات نسبت به GDP
نسبت واردات به تولید ناخالص داخلی (۲۰۲۳) : ایران: متوسط (۲۰٪ تا ۳۰٪)
تحلیل: واردات ایران بخش قابل توجهی از تقاضای کل اقتصاد را تأمین می‌کند. این نشان‌دهنده نقش تجارت خارجی در حمایت از تولید و مصرف داخلی است.
نسبت صادرات به تولید ناخالص داخلی (۲۰۲۳): ایران: متوسط (۲۰٪ تا ۳۰٪)
تحلیل: صادرات نیز سهمی میانه در ساختار اقتصادی ایران دارد. این وضعیت، زمینه رشد بیشتر در حوزه صادرات غیرنفتی را فراهم می‌کند.
موقعیت خالص غذایی و انرژی
تراز خالص غذایی (۲۰۲۳):ایران: کسری بسیار بالا (بین -۱ تا -۰.۵)
تحلیل: وابستگی شدید به واردات مواد غذایی یک نقطه‌ضعف راهبردی در اقتصاد ایران است که در شرایط بحران جهانی غذا یا محدودیت ارزی می‌تواند بسیار آسیب‌زا باشد.
تراز خالص انرژی (۲۰۲۳):ایران: مازاد بسیار بالا (بین ۰.۵ تا ۱)
تحلیل: ایران از صادرکنندگان بزرگ انرژی است و این مازاد می‌تواند منبع مهم درآمد ارزی و قدرت ژئوپلیتیکی برای کشور باشد، به‌ویژه در شرایط جهانی‌سازی انرژی.
وابستگی به منابع اولیه و ادغام در تجارت صنعتی
وابستگی صادرات به منابع اولیه (۲۰۲۳): ایران: بدون وابستگی
تحلیل: صادرات ایران برخلاف بسیاری از کشورهای در حال توسعه، تنها بر پایه مواد خام نیست و نشانه‌هایی از تنوع ساختاری در آن مشاهده می‌شود.
میزان ادغام در شبکه‌های تولید جهانی (۲۰۲۳): ایران: بدون ادغام (No integration)
تحلیل: ایران از زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای و جهانی فاصله دارد و این ضعف موجب از دست رفتن فرصت‌های همکاری صنعتی، ارتقاء فناوری و توسعه صادرات پیچیده‌تر می‌شود.
تنوع صادرات
شاخص تنوع محصولات صادراتی (۲۰۲۳):ایران: بالا (High: 0.01 تا 0.05)
تحلیل: ایران در سبد کالاهای صادراتی خود تنوع قابل‌قبولی دارد و این امر از شدت وابستگی به چند کالای خاص جلوگیری می‌کند.
شاخص تنوع مقصدهای صادراتی (۲۰۲۳): ایران: پایین (Low: 0.15 تا 0.25)
تحلیل: مقاصد صادراتی ایران محدود هستند. این تمرکز جغرافیایی، کشور را در برابر تحریم‌ها یا تغییرات بازارهای خاص آسیب‌پذیر می‌کند.
پیچیدگی صادرات و شکاف پیچیدگی صادراتی
سطح پیچیدگی صادراتی (۲۰۲۳) : ایران: متوسط (۱۵٬۰۰۰ تا ۲۰٬۰۰۰)
تحلیل: کالاهای صادراتی ایران از نظر فناوری و ارزش افزوده در سطح میانه قرار دارند. این وضعیت نشان‌دهنده وجود ظرفیت توسعه در بخش‌هایی مانند پتروشیمی، صنایع متوسط و برخی تجهیزات فنی است.
شکاف پیچیدگی نسبت به سطح توسعه (۲۰۲۳) : ایران: پیچیده‌تر از سطح توسعه (0.05 تا 0.3)
تحلیل: ساختار صادراتی ایران پیشرفته‌تر از آن چیزی است که از نظر سطح درآمد سرانه انتظار می‌رود. این یک فرصت راهبردی برای رشد صنعتی و جهش فناورانه محسوب می‌شود.
نسبت واردات به تولید ناخالص داخلی (۲۰۲۳)
ایران: متوسط (۲۰٪ تا ۳۰٪)
تحلیل: واردات ایران بخش قابل توجهی از تقاضای کل اقتصاد را تأمین می‌کند. این نشان‌دهنده نقش تجارت خارجی در حمایت از تولید و مصرف داخلی است.
نسبت صادرات به تولید ناخالص داخلی (۲۰۲۳)
ایران: متوسط (۲۰٪ تا ۳۰٪)
انتهای پیام
